ԼԵՌ ԿԱՄՍԱՐ ԵՐԳԻԾԱԲԱՆԸ ԵՒ ԻՐ ԳՈՐԾԸ

«Անվտանգ` ինչպէս հրդեհն արեւի,
Անվնաս՝ ինչպէս օգտակար լորտուն,
Վախ են ներշնչում պետութիւններին
Մինչեւ իսկ իրենց կամքի հակառակ:
«Արքաների հետ խօսում են «դու»ով,
Եթէ, ի հարկէ, լսում են նրանց.
Իսկ թէ չեն լսում՝ մէ՜կ է, չեն լռի,
Կը խօսեն նոյնիսկ իրենց կօշկի հետ»։
«Վարք Մեծաց», Պարոյր Սեւակ

ՅԱԿՈԲ ՊԱՐՈՆԵԱՆԻ ԱՆԿՐԿՆԵԼԻ
ՈՒ ՈՂԲԵՐԳԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՐԴԸ...

Շողշողուն ածականի մը փորձութիւնը չէ որ՝ վերնագիրիս մէջ՝ բերած-մուծած է «անկրկնելի» որակումը: Անկրկնելիութեան շեշտումը, Լեռ Կամսարի անունին դէմ, ընդհակառակը՝ լրիւ ուզուած է հոս, ստանձնուած - ընդդէմ զինք «ի մէջ այլոց» երգիծաբան մը նկատող հարեւանցի գնահատումներու:

Որովհետեւ, կը հաւատամ, պէտք է ա՛լ անդրադառնանք ի վերջոյ, որ քաղաքական երգիծանքի, իմաստութեան եւ մարդկայնութեան քաջարի ախոյեան Յակոբ Պարոնեանէն ետք, յիսնամեակ մը հեռաւորութեամբ, մեր ժողովուրդի ծոցէն ծնած է, անոր մէջ (աւելի ճիշդ, ափսո՛ս, անոր լուսանցքին վրայ - ինչպէս Պարոնեանը՝ ինք) ստեղծագործած է քաղաքական ու քաղաքացիական նո՛յն խիզախութեան, միանգամայն նո՛յն ողջախոհութեան տէր եւ նոյնքա՛ն հանճարեղ երգիծաբան, բնիկ վանեցի, եւ ապա Երեւան ու Սիբերիաներ ապրած Արամ Թոմաղեանը կամ Թովմասեանը, աւելի ծանօթ՝ Լեռ Կամսար գրչանունով:
Եթէ առաջինը դիմագրաւած էր 19-րդ դարու հայ իրականութեան մէջ ու շուրջ ճարակող ախտերն ու բռնատիրութիւնները, ասպարէզ կարդացած՝ անոնց,- ապա երկրորդը՝ ապրած ու արտադրած է 1930-ականներէն սկսեալ ու մինչեւ 60-ականներու կէսի իր շիջումը, առաջինէն աւելի՛ եւս դաժան պայմաններու մէջ, անհաւատալի ուղղամտութեամբ ու յանդգնութեամբ, ամէն րոպէ հանդերձ ընտանեօք սովահարութեան ենթակայ, քանի՜ցս պարզ դիպուածով փրկուած ֆիզիկական «մաքրագործում»ի ստոյգ վտանգ է:

Այս շեշտադրումները չեն միտիր ստորագնահատելու այլ գրագէտներ, յատկապէս երգիծաբաններ: Պարզապէս, Յ. Պարոնեան ու Լեռ Կամսար՝ ի տարբերութիւն սովորական «օժտուած» գրագէտներու՝ կը պատկանին ուրի՛շ մարդկային որակի, ստեղծագործական ուրի՛շ ստորոգութեան: Կը կանգնին իրենց աննման խիզախութեան եւ համապատասխանօրէն կրած հալածանքներու պատուանդանին վրայ: Այսքա՛ն միայն:

Նմանութիւնները այնքա՜ն ուշագրաւ են կոթողական այս երկու դէմքերուն միջեւ, եւ այնքա՛ն խորքային: Անոնք կը բխին ըլլա՛յ անհատական-նկարագրային գիծերու նմանութենէ, ըլլա՛յ երկուստեք դիմագրաւուած կեանքի եւ պայքարի պայմաններու նմանութենէ: Այս երկու կարգի գործօնները արդէն կը գտնուին փոխադարձ սերտ գործակցութեան մէջ - այն չափով որ նկարագիրներ, թէեւ մասամբ բնածին, կարեւոր մասով մը սակայն կը դարբնուին նո՛յն այդ կեանքի պայմաններէն: Պարոնեան եւ Լեռ Կամսար ապրած են մնայուն պայքարի, մնայուն առճակատման կեանք մը. կեանք մը՝ ուր երգիծանքի բուռն, նշդրակային հարուածներու ոճ մը կը պարտադրէր ինքզինք, միանգամայն զիրենք դարբնելով իբր ամբողջական, միակտուր, սկզբունքային անձնաւորութիւններ: Ի տարբերութիւն, օրինակ, Երուանդ Օտեանի մը անհատականութեան ու ոճին՝ համեմատաբար մեղմ, հիւմորային, խուսափուն - երբեմն մինչեւ անկայունութիւն:

Ի դէպ՝ մէկ նշում.- Կանխելու գնով հետեւող հպանցիկ ներկայացումը Լեռ Կամսարի գրականութեան հրատարակման պայմաններուն, պէտք է ի սկզբանէ ու տեւաբար նկատի ունենալ՝ այդ հրատարակման կիսկատար, ողբերգականօրէն աղճատուած վիճակը: Եւ յիշել ու արդէ՛ն շեշտել, որ ստալինեան գրաքննութեան դաժան մկրատները, սիբերիական թէ ներքին աքսորներու մէջ լռութեան դատապարտուած կեանքի քսանամեայ ամենաբեղուն շրջան մը, պարտիական գամփռներու թէ «գրչեղբայր» բորենիներու շղթայազերծած անգութ հալածանքները, մառաններու հողին տակ կճուճներու մէջ թաղուած ու մասամբ փտած-փճացած ձեռագիրներու ոդիսականները անբաժան են եղած լեռկամսարեան գողգոթայէն: Մեզի ծանօթ իր գործը անկասկած մէկ մասն է միայն իր վաստակի ամբողջութեան (յաճախ նաեւ հում վիճակի մէջ, հեղինակային գուրգուրոտ սրբագրութիւններէ, յղկումներէ ալ զուրկ մնացած), ինչպէս անկէ յառնող գրական դիմագիծը մէկ մասն է իր ամբողջական դիմագիծին: Առանց մոռնալու կորսուածը, մենք ստիպուած ենք յղուիլ տրուածին, անծանօթ ամբողջութեան մը մեզի աւանդուած ծանօթ այդ մնացորդին...

Ապա, այս սիւնակին մէջ խուսափելով հանդերձ Լեռ Կամսարի գրականութեան մասին ըստ էութեան խօսելէ, կ՚արժէ ընել Յ. Պարոնեանի հետ այս խոր առնչութիւնները աւելի եւս բացայայտող քանի մը նշում:

Նախ, այս երկու պայքարողներուն համար՝ խառնուածքի ե՛ւ գրականութեան հիմնական մարզ է եղած քաղաքականը: Իւրաքանչիւրը իր ժամանակին ու պայմաններուն յատուկ ձեւով ու կեցուածքներով՝ դիրքորոշուեր են՝ ե՛ւ հայ ընկերա-քաղաքական իրականութեան ներքին ու արտաքին երեսներուն, հիմնահարցերուն հանդէպ, ե՛ւ շրջանային-միջազգային քաղաքական իրադրութիւններու հանդէպ. ու ասիկա միշտ՝ գաղափարական-սկզբունքային հիմունքներու վրայ:
Այսպէս, Պարոնեան հիմնական տեղ տուած է հայ իրականութեան ներքին թէ արտաքին խնդիրներու արծարծումին, նաեւ յաճախ իյնալով գրաքննիչի խափանիչ հարուածին տակ, երբեմն ալ դիմելով այլաբանական ոճի, կամ պարզապէս օգտագործելով արտասահմանեան (անդրկովկասեան) հայ մամուլը: Միջազգային քաղաքականութեան մարզին մէջ, ծանօթ են իր գաղափարական-սկզբունքային անխնայ պայքարի ելոյթները՝ ոչ միայն ընդդէմ «Եւրոպայի հիւանդ մարդուն»՝ Օսմանեան Թուրքիոյ, այլեւ այդ «հիւանդ»ին տկարութիւններն ու ախտերը շահագործող, քաջալերո՛ղ կայսերապաշտ Արեւմուտքի պետութիւններուն:
Նոյնքան հիմնական է եղած Լեռ Կամսարի մօտ քաղաքական այս ջիղը, եւ իր գրականութեան մէջ՝ քաղաքական մարզի գրաւած տեղը: Նոյնիսկ եթէ հոն՝ առիւծի բաժին խլած են, հասկնալի պատճառով, համայնավարութեան եւ խորհրդային վարչակարգի քննադատութիւնը, դատափետումը, անվերադարձ դատապարտումը: Այսուհանդերձ, համաշխարհային քաղաքական իրականութիւնը եւս, պարբերաբար, արձագանգ գտած է լեռկամսարեան գրականութեան մէջ, բնականաբար իր ժխտական երեսներով դառնալով անոր հարուածներուն թիրախը:

Ինչպէս Յ. Պարոնեանի պարագային, Լեռ Կամսարի մօտ եւս՝ քաղաքական-քաղաքացիական այս գիտակցութիւնն ու պայքարի ջիղը խարսխուած են եղած մարդկայնութեան, բարոյականութեան անխախտելի հիմքի մը վրայ. ասոր համար կը բաւէ աչք մը նետել հայրենի մեծ երգիծաբանի կենսագրական գողգոթային, ապա իր մասին տրուած միահամուռ վկայութիւններուն: Մարդկային-բարոյական անձի այս խիտ ներկայութիւնը, էական միջուկը պարզապէս «սպասելի» մը չէր պայքարող քաղաքացի-երգիծաբանին մօտ. անիկա անխուսափելի էր, անհրաժեշտ: Ինչպէս Պարոնեանի համար, հոս եւս քաղաքացի-երգիծաբանը, իր գաղափարներու անսակարկ յանձնառու զինուորը՝ միայն ամբասիր, միայն խորապէս ու անկաշառօրէն մարդկային կրնար ըլլալ:

Ուշագրաւ եզր մը եւս նմանութեան՝ Յ. Պարոնեանի հետ՝ Լեռ Կամսարի մօտ ներկայութիւնն է գրականութեան, առհասարակ արուեստի ընդհանրական պատկերացումի մը, ըսենք՝ գոնէ ներյայտ արուեստի փիլիսոփայութեան մը, գեղագիտութեան մը գլխաւոր տարրերուն: Այս իրողութիւնը եւս կրնայ ինքնին հասկնալի թուիլ (ե՛ւ մէկը, ե՛ւ միւսը ստեղծագործ գրագէտներ են): Բայց ե՛ւ Պարոնեանի, ե՛ւ Լեռ Կամսարի պարագային, անիկա կ՚երեւի շատ աւելի՝ իբր մէկ մասը իրենց ընդհանրական գաղափարական աշխարհին, քան արտահանուած իրենց «զուտ» գեղարուեստական գործերէն, որոնք -ի դէպ- հեռու են իրենց մեծութիւնը կերտող էջերը ըլլալէ: Եւ արդէն՝ գաղափարական աշխարհէ զուրկ երգիծաբաններու մօտ չէ որ կը հանդիպինք այս ոլորտին:

Տակաւին, բնորոշ է, հայ երգիծանքի այս երկու հսկաներուն համար ալ, որ կենցաղային թեմաթիկայով իրենց գործերը իրենց դրսեւորման ամենայաջող, ամէնէն ուժեղ մասը չէ որ կը կազմեն: Պարոնեանը երգիծանքի հսկայ դարձնողը «Քաղաքավարութեան վնասները» չեն, ոչ ալ՝ նոյնիսկ՝ շատ ժողովրդական «Մեծապատիւ մուրացկաններ»ն ու «Պաղտասար աղբար»ը. այլ մանաւանդ՝ «Ազգային ջոջեր»ը, «Ձեռատետր»ը, «Մեղու»էն ու «Թատրոն»էն եկող էջերը: Լեռ Կամսարի արտօնեալ հրատարակութիւնները, նոյնպէս, իբր առաւելաբար կենցաղային թեմաթիկայով ժողովածուներ՝ կը բնորոշուին գրաքննութեան առջեւ անխուսափելի համակերպումի դիրքով, եւ զիջումներ են, նահանջներ՝ իր էական քաղաքական-քաղաքացիական պայքարողի կերպարէն, այնպէս՝ ինչպէս անիկա երեւան պիտի գար խորհրդային համակարգի փլուզման անմիջական նախօրեակին, ապա մանաւանդ՝ աւելի ետք:

Հոս պէտք չէ՞ նաեւ յիշել այն հիանալի էջերը, որ Լեռ Կամսար նուիրած է Պարոնեանի, կամ ուր օգտագործած է Պարոնեանի կերպարն ու յիշատակը՝ իր քաղաքական-քաղաքացիական երգիծանքին շառաչուն ականներէն մի քանին պայթեցնելու համար: Այսպէս, «Պարոնեանը Հայաստանում» տոմսը, որուն իւրաքանչիւր տողը կը վկայէ «Ջոջեր»ու հեղինակին հանդէպ պաշտամունքի հասնող համարումէ մը, հոգեհարազատութենէ մը. բայց միանգամայն կը բերէ եւ անվիճելի հաւաստիքը, թէ՝ Պարոնեանը Հայաստան հրաւիրող իր հոգեզաւակը հանճարեղ երգիծաբան է, իրեն դասակից...:


... ԵՒ ԻՐ ԳՈՐԾԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՄԱՆ
ՆՈՅՆՔԱՆ ՈՂԲԵՐԳԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

Արդէն կրնանք հիմնական այս բնորոշումներուն յանգիլ՝ մեկնելով Լեռ Կամսարի հրատարակուած գործերէն: Խորհրդային վարչակարգի տակ ապրած իր աւելի քան քառասուն տարիները կը նշուին չորս ժողովածուներով՝ «Անվաւեր մեռելներ», «Ազգային այբբենարան», «Վրիպած արցունքներ» եւ «Գրաբար մարդիկ», յաջորդաբար՝ 1924-ին, 1926-ին, 1934-ին եւ... 1959-ին: Այս գործերը, բոլորն ալ խնամքով «ականազերծուած» Պետհրատի գրաքննութեան նախանձախնդիր փոյթով, անշուշտ մասնակի պատկեր մը տալու էին միայն՝ լեռկամսարեան պայթուցիկ երգիծանքէն: Առաջին երեքը, արդէն օրին՝ հեղինակի ձերբակալման-բանտարկման պահուն արգելքի տակ դրուած, պիտի չքանային հրապարակէն՝ նաեւ անշուշտ զրկուելով վերատպումի ամէն առիթէ: Չորրորդը՝ «Գրաբար մարդիկ»ը, միակ գործը, որ հեղինակի աքսորէ դարձին ու իր ողջութեանը հրատարակուեցաւ, ինչպէս ճշդեցի՝ 1959-ին, գրեթէ բացառաբար կենցաղային երգիծանք կիրարկող՝ կը հաստատէ այդ ականազերծումն ու անվնասութիւնը, հեռաւոր գաղափար մը միայն տալով երգիծաբանի իսկական դիմագիծին մասին:

Հինգերորդ ժողովածուն՝ «Մարդ տանու շորերով», 1965-ին, արդէն տպուած-պատրաստ, վերջին պահու իր խափանումով (պարտիական-մաֆիական ինչ որ իշխանիկի մը միջամտութեան հետեւանք) մահացու հարուածը պիտի տար ծեր ու հիւանդ գրագէտի կեանքին, առաջացնելով կաթուած, ապա եւ, քանի մը օր անց, անխուսափելի դարձած մահը...

Բանասիրական համեմատութիւններով միայն երեւան կրնայ գալ, եւ Լեռ Կամսարի հարազատներուն (յատկապէս իր թոռնուհիին՝ Վանուհի Թովմասեանի) ունեցած տուեալներու քննութեամբ, թէ յիշեալ ժողովածուն ի՛նչ վիճակի մէջ եւ ճիշդ ե՛րբ իրապէս լոյս տեսաւ, բաշխումի անցաւ՝ երգիծաբանին դժբախտ մահէն ետք...
Լեռ Կամսարի անխառն եւ անեղծ դիմագիծը երեւան բերող առաջին հրատարակութիւնը, իր ծննդեան հարիւրամեակին առթիւ՝ 1988-ին, կատարուեցաւ Երեւանի մէջ, մինչ արդէն հասունցած փերեսթրոյքան մեծ մասամբ խախտեր էր վարչակարգի բնորոշ ճնշիչ կառոյցները: Ուշացած այս ճանաչումին պատիւը կ՚երթայ՝ երբեմնի իր հիւրընկալին, հարկադրաբար ժլատ բայց կարելին չխնայող երգիծաթերթ «Ոզնի»ին, ապա եւ «Գրական թերթ»ին: Նոյն տարին, «Սովետական գրող»ը լոյս կ՚ընծայէր աւելի քան 500 էջնոց ծաւալուն հատոր մը՝ «Երկեր» խորագրին տակ, երկար վերլուծութեամբ մը ներածուած (Վահրամ Մակարեանէ):
Քանի մը տարի ետք, Բեյրութ՝ 1994-ին, «Շիրակ» հրատարակչատունն էր որ, Կ. Հաննէսեանի գուրգուրոտ նախաձեռնութեամբ, լոյս կ՚ընծայէր վերը նշուած երկու թերթերու այդ բացառիկ թիւերուն նիւթերը՝ բազմաթիւ անտիպ էջեր եւ Լեռ Կամսարի յիշատակին նուիրուած վկայութիւններ: Աւելի ուշ՝ կը հրատարակուէր օրագիրին մէկ փոքրիկ մասը՝ «Կարմիր օրեր» տիտղոսին տակ («Նայիրի» հրատ., Երեւան, 2000 թ.):

Վերջերս, յաջորդաբար հրատարակուեցան՝ փոքրածաւալ «Սաստիկ կոմունիստներ» պարսաւ-կատակերգութիւնը, որուն արժէքը, լեռկամսարեան գրականութենէն թատերգական հազուագիւտ (ու գրականօրէն ոչ այնքան շահեկան) նմուշ մը տրամադրելէ աւելի՝ իր յառաջաբանին մէջ է՝ զօրեղ շեշտերով կտակ-պատգամ մը. ապա վերջապէս՝ «Մահապուրծ օրագիր»ը, որ կը պարփակէ երգիծաբանին կեանքի ամենաբախտորոշ մէկ տասնամեակի (1925-1935) օրագրային նոթերը, նաեւ, շնորհիւ հրատարակիչ թոռնուհիին՝ Վանուհի Թովմասեանի յառաջաբանին - միանգամայն սրտառուչ յիշատակարան՝ մարդուն եւ գործին ապրած կրկնակ գողգոթային նուիրուած, թանկագին վկայութիւններով ու տեղեկութիւններով:

Շատ բան յայտնաբերման կը կարօտի Լեռ Կամսարի վաստակի տպուած մասին եւ մանաւանդ դեռ անտիպներուն առնչաբար, ապա եւ իր տառապալի ու բազմակնճիռ կեանքի պատմութեան շուրջ, սկիզբէն մինչեւ աւարտը: Նոյնիսկ իր վերջին տարիներուն՝ ան պիտի ապրէր կեանք խաւարեցնող կաշկանդումներ, իր բառով՝ մարմնական աքսորէն ետք «հոգիի տաժանակրութիւն», որոնց պիտի գային աւելնալ դեռ ա՛յլ դրուագներ, ինչպէս օրինակ՝ թղթակցային կապը ամերիկահայ գրասէր Սիմէոն Կիւլոյի հետ... իր ոստիկանական-ողբերգական յանգումով(*):

Թաղուած կճուճներէ եւ այլ թաքստոցներէ լոյս աշխարհ եկած «տետրակ»ները երբեմն դժուարընթեռնելի կամ անընթեռնելի դարձած են, ըստ Վանուհի Թովմասեանի վկայութեան, եւ յանձնուած՝ Գրականութեան եւ Արուեստի Թանգարանի խնամքին: Ընթեռնելիներէն մաս մը (?) կազմած է՝ արդէն նշուած «Մահապուրծ օրագիր»ը («Լուսաբաց» հրատ., Երեւան, 2008), հրատարակուած՝ փարիզաբնակ վանեցի Կարպիս Ջրբաշեանի մեկենասութեամբ:

Լեռ Կամսարի անտիպներուն ո՞ր մասը լոյս տեսած է արդէն. ի՞նչ բան կը մնայ անտիպ, հրատարակուելու յարմար, ընթեռնելի վիճակի մէջ: Բնագրային ի՞նչ քննութիւններ, ի՞նչ աշխատանքներ անհրաժեշտ են անոնց հրատարակման համար: Հին գործերու ո՞ր մասը վերհրատարակուած է 1988-ի «Երկեր»ուն, տակաւին կաշկանդումներէ ոչ-լրիւ զերծ այդ հրատարակութեան մէջ: Որքանո՞վ կը դրուի հարցը նոր վերհրատարակութեան (կամ ծաւալուն հատընտիրի մը պատրաստութեա՞ն): Ո՞վ պիտի մտածէ, ընտրութիւններ կատարէ ու որոշումներ կայացնէ, նախաձեռնէ ու հոգայ...: Ո՞վ պիտի ուսումնասիրէ, եւ՝ հպանցիկ արժեւորումներէ անդին՝ հանգամանօրէն վերահաստատէ Արամ Թոմաղեան-Լեռ Կամսարը մեր գրականութեան մեծերու պանթէոնին մէջ, իր հոգեհայր-հոգեղբայր Յակոբ Պարոնեանի կողքին, անոր հաւասար: Իր անդրիին տակ փորագրելով նո՛յն Պարոնեանի հուսկ պատգամը, որ լրիւ կը պատշաճի իրեն եւս. «Պիտի հալածուիմ, պիտի ծեծուիմ: Վնաս չունի. Սոկրատ ալ հալածուեցաւ: Ապագայ սերունդը պիտի անմահացնէ իմ անունս»:

* Լեռ Կամսարի առաջարկով եւ 60-ականներու սառցահալէն քաջալերուած Երեւան այցի եկած այս գրասէրը կասկածելի պայմաններու տակ մեռած պիտի գտնուէր երեւանեան հիւրանոցի իր սենեակին մէջ, ծերունի գրագէտը ընկճելով բարոյական պատասխանատուութեան մը յաւելեալ բեռին տակ...

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ
«Ազդակ»
http://www.dnforum.am/showthread.php/5683-%D4%BC%D5%A5%D5%BC-%D4%BF%D5%A1%D5%B4%D5%BD%D5%A1%D6%80-%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%AB%D5%AE%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A8-%D5%A5%D6%82-%D5%AB%D6%80-%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AE%D5%A8