ԵՐԱԺՇՏՈՒԹԻՒՆԸ ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՐԳՈՒՄ

Բժշկութիւն երաժշտութեամբ
(Մէկ էջ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի 2359 համար ձեռագրէն)

Հին աշխարհի իմաստուն երաժիշտներն այնքան խորունկ հմտութեամբ են ուսումնասիրել ու զարգացուցել իրէնց ժամանակի երաժշտութիւնը, որ գրեթէ բոլոր գաղտնիքները երեւան են հանել: Արդ, օգուտ քաղելով, գլխաւորաբար Մայր Աթոռի համար 2359 ձեռագրէն, լուսաբանելու ենք՝ թէ ինչ հիման վերայ եւ ինչպէս էին երաժշտութեամբ հիւանդներ բուժում:

«Երաժշտական արուեստն չարախառնութիւն ունի հոգւոյ եւ մարմնոյ», զի ծագումն է առնում հոգեկան յոյզերի աշխարհում եւ մարմին՝ ձայնով, քանի որ «ձայնս է նիւթ բանականութեան, որպէս հիւսնականին՝ փայտն, եւ դարբնականին՝ երկաթն»: Այսինքն, որպէս հիւսնութեան եւ դարբնութեան արուեստի նիւթն են՝ մէկինը՝ փայտ եւ միւսինը երկաթ, եւ որպէս ճարտարագործ ձեռքեր այս նիւթերին զանազան ձեւ ու կերպարանք են տալի՝ պատկերացնելու համար, որեւէ մտայղացում, նոյնպէս եւ մարդկային ամենակարող լեզուն ճախարակում է ձայնը՝ բանականութեան նիւթը եւ արձանացնում հոգու յուզումները: Սակայն երաժշտութիւնը չէ այն արուեստներէն, որոնք «նիւթական եւ թանձր» ստեղծագործութիւն են արտայայտում, այլ այն, որ «ի պարզ եւ ի մաքուր էութենէն, այսինքն յիմացականէն եւ ի լսողականէն» է առաջ գալի, որովհետեւ «ներգործութիւն սորա ի հոգւոյն է»:

Երաժշտութիւնը երկու տեսակ է՝ «աստուածային եւ մարդկային», առաջինը երգում են եկեղեցիներում՝ յանցաւոր հոգիները դէպի զղջումն ածելու եւ մեղաւոր մտքերը՝ դէպի ի բարին փոխարինելու, իսկ մարդկայինը՝ ուրախութեան ժողովներում ու հանդէսներում:

Եթէ երաժշտութիւնը այս կամ այն ձով կարող է եկեղեցիներում յանցաւոր հոգիներն ու մեղաւոր մտքերը զղջման բերել ու բարին անել տալ, կամ ժողովներում ու հանդէսներում սրտերը թունդ հանել ու զուարթութեամբ վառել, ինչո՛ւ չպէտք է կարողանար եւ վանել հիւանդութիւնները: Հները փորձեցին եւ գտան «զի օգտակար է ի պէտս բժշկութեան», ուստի եւ որոշեցին ու գործադրեցին, որ «երգին եւ առ հիւանդս». որովհետեւ «որպէս ըմպելիք դեղւոյ ընդ ճաշակելիսըն» ազդում են հիւանդութեան վրա «եւ սա (երաժշտութիւնը) ընդ լսելիսն»: Քանի որ «ձայնն անմարմին է եւ մեծ զօրութիւն ունի եւ ազգակցութիւն առ հոգին», ուրեմն եւ «ընդունելով հոգի զուարճական կիրք, ներգործէ առ մարմին եւ տրամադրեալ փոխ է զնա իւրմէ բնութենէն»:

Արդ, իմաստուն–երաժիշտները հնարում են պարագային յարմար գործիքներ ու եղանակներ, որոնցմէ, դժբախտաբար, չէ մնացել եւ ո՛չ մի օրինակ:

Հին ժամանակների ընդհանրացած նուագարանն էր քնարն իր բազմազան տեսակներով, «այլ չորք աղեանն քնար առաւել ցուցանէ զզօրութիւն արուեստիս»:

Քնարի լարերի անուններն են «բամբ, թաւ, սոսկ, զիլ»:

Քառալար քնարն այն պատճառով են յարմար դատել բժշկութեան համար, «զի ըստ նմանութեան բնութեան մարդոյս կերպարանի, որպէս մարդ ի չորից տարերց էացեալ է»:

Ըստ հնոց, «չորս տարերքն են՝ հող, ջուր, օդ եւ հուր»: Սոքա ունին որոշ «դիրք եւ որակութիւն»: Ըստ դրից, «երկիրն ծանր է քան զջուրն, եւ ջուրն՝ քան զօդ, եւ օդն՝ քան զհուր: Եւ իւրաքանչիւր տարերք ունին կրկին որակութիւն, այսինքն՝ գոյացական եւ պատճառական: Զի երկիրս ցուրտ է եւ չոր. եւ ջուր՝ գէջ եւ ցուրտ, օդ՝ ջերմ է եւ գէջ, հուր՝ չոր եւ ջերմ»:

Բայց մարդն ի՛նչ խորհրդաւոր կապ կարող է ունենալ քնարի լարերի անուան, դիրքի եւ որակի հետ: Ըստ երեւոյթին՝ լոկ թուական, այսինքն՝ մարդն ստեղծուած է չորս տարերքով, քնարն ունի չորս լար եւ համապատասխան չորս անուն, չորս տարերք ունին չորս դիրք եւ չորս որակ: Բայց, իսկապէս, էական ու կարեւոր կապակցութիւն կայ այդ բոլորի մէջ փոխադարձաբար եւ երաժշտութեամբ բժշկութեան մէջ:

Տարերքների անուններով պատկերանում է նոցա դասակարգութեան աստիճանաւորումները. առաջին դիրքը գրաւում է հողն իր ծանրութեամբ, երկրորդը՝ ջուրը, իր դիւրութեամբ, երրորդը՝ օդը, իր թեթեւութեամբ եւ չորրորդը՝ հուրը, իր հեռաւորութեամբ, այսպէս՝ երկիրը հիմունքն է, վրան՝ ջուրը, սորա վրան՝ օդը եւ վերայ՝ հուրը: Իսկ լարերը որքան հաստ են, նոյնքան ցած են ձայնում եւ որքան բարակ՝ նոյնքան նուրբ: Քնարի առաջին լարն իր դիրքով համեմատ է երկրին, երկրորդը՝ ջրին, երրորդը՝ օդին, եւ չորրորդը՝ հրին, իսկ ձայներանգով՝ տարերքների որակին, որ է՝ ցուրտ, գէջ, ջերմ եւ չոր, այսինքն՝ առաջին լարի ձայներանգն է ցուրտ, որ զգացման աստիճանի պակասութիւնն է ցոյց տալի, ուստի եւ ցած է լարուածքը, երկրորդի ձայներանգն է գէջ, որ զգացման աստիճանի թուլութիւնն է պատկերացնում, ուստի եւ թոյլ է լարուածքը, երրորդի ձայներանգն է ջերմ, որ շարժումն ու եռանդ է տալի, ուստի եւ աւելի ամուր է լարուածքը, եւ չորրորդի ձայներանգն է չոր, որ զգացման աստիճանի սրութիւնն է արտ այայտում, ուստի եւ պիրկ է լարուածքը:

«Ունին կենդանիքն չորս մաղձ, որ են չորս տարերք. սեաւ մաղձն՝ որ փայծեղն է, է՛ հողոյ. խարտեշն՝ որ է լեղին, է՛ հրոյ, կարմիրն՝ որ է արիւն ի լեարդն, է՛ օդոյ, եւ սպիտակն՝ որ է մաղասն ի բոլոր մարմինն եւ կամ յերիկամունքն, է՛ ջրոյ»:

«Հիւանդ, որոյ արիւնն առաւելեալ է, գիտել պարտ է, եթէ հակառակ արեանն պլղամն է առ այն հիւանդին, զծանրն արժան է, ասեն, հարկանել, զի յոյժ օգտակար է: Եւ յառաւելեալ մաղասոյ, որ է պլղ ամն, պարտ է զիլն հարկանել, որ է սուրն, զի արեան բնութենէ եւ արիւնն հակառակ է մաղասոյ: Եւ յորժ ամ խարտեշ մաղձն առաւելու, որ է տաք եւ չոր, զպամն պարտ է հարկանել, որ է ցուրտ եւ գէջ: Եւ այսպ էս կշռի անբաւ լարիցս թիւ՝ բանաւոր կենդանեացս»:

Ինչ է նշանակում այս կամ այն տեսակ հիւանդութիւնը բուժելու համար պէտք է զարնել մէկ կամ միւս լարին, կամ՝ ինչ է նշանակում այստեղ լար բառը: Քնարի մէկ լարին շարունակ հարկանելով, որ նոյնն է, թէ անդադար միեւնոյն ձայնը հնչեցնել, ոչ թէ հիւանդը կբուժուի, այլ առաւել եւս կտկարանայ:

Ձեռագրի այս հատուածը ըմբռնելու համար, պէտք է իմանալ, որ հին ժամանակներում, որպէս եւ արդ, արեւելեան ազգերէն, հնի աւանդապահները՝ իւրաքանչիւր մէկ ձայնաստիճան նկատում էին իբր հիմն մի որոշ եղանակի: Այս սկզբունքը ծագումն է առել այսպէս: Հին երաժիշտները, որոնք յայտնի են նոյնպէս իմաստուն, իմաստասէր անուններով, իւրաքանչիւր լար իբր հիմնաձայն էին նկատում, այդ չորս նորանոր հիմնաձայնով կազմում էին այս չորս զանազան ձայնաշարը (տե՛ս վարի օրինակը), իսկ չորս աննման ձայնաշարով էլ՝ չորս ուրիշ եղանակ էին նուագում կամ երգում:

Հին քնարի չորս լարի աստիճաններն էին՝ ըստ Nicomachus–ի.


Թէ՛ ո՛րպիսի շէնք ու օրէնք ունէին այս ձայնաշարերի վերայ հիմնուած եղանակները, մեր յօդուածի սահմանէն դուրս է այդ նկարագրելը:

«Եւ՝ որ ստուգութեամբ հմուտ է արուեստիս կարողնայ երգելովն դիւրութիւն առնել հիւանդին: Եւ ցաւեալն, եթէ հասու է արուեստիս՝ առաւել շահի ի ձայնիցն: Այլ եւ հոգեկան ցաւուց յոյժ օգտակար է, այսինքն՝ տրտմականին, զի ձայնի բնութիւն անմարմին է ե՛ւ հոգի անմարմին, լսելով զիւրն ազգակից փոխէ զտրտմականն, եւս ըստ այլ մասանց հոգւոյն յարմարի, սրտմտականին, խոհականին եւ կամ ցանկականին»:

Ապա փակում է ձեռագիրն իր այս էջը, պատմելով մէկ պատմական դէպք, որ երաժշտութեան անպ այման ազդեցութեան կարողութիւնն է շեշտում: «Վիպասանեալ է ոմն վասն Աղէքսանդրի, եթէ ի խրախութեան ելով, երաժիշտն պատերազմականն նուագեր զմատն, եւ նա, իսկոյն զինեալ արտաքս դիմեաց: Եւ դարձեալ երաժշտականին զուարճականն բախեալ նուագս, անդրէն դարձեալ ի բազմականն ճեմէր»: 1914 թ.

Կ.Պոլիս Կոմիտաս Վարդապետ1



Նոյն նիւթի մասին է միջնադարեան մէկ այլ գրութիւն, որ վերնագրուած է «Վասն գուսանական արուեստից»:

«Վասն գուսանական արուեստից

Ամենայն ձայն յերկուս բաժանի, ի կենդանացն եւ յանշնչիցն: Եւ անշնչիցն երկու, է որ բնութեամբ, եւ է որ գործեաւ: Բնութեամբ, որպէս փայտի, երկաթոյ եւ քարանց: Եւ գործեաւ որպէս փողի, քնարի, այսինքն հոռոմպուսկն, չանկն, բարրոտն եւ այլն: Իսկ շնչատուրն երկու՝ բանականն եւ անբանն, բանականն մարդոյ եւ անբանն անասնոց: Բանաւորն բաժանի յերկուս, որ է արուեստիւ եւ չափով, եւ է որ անարուեստ եւ անկշիռ, որպէս լացն, ծաղրն, որչափ եւ դարպ եւ ուսուլ չունին, վասն այն խոտելի է իմաստնոց ծաղրն, զի անկարգ եւ անկշիռ իր է: Իսկ իմաստունքն բազում աշխատութեամբ գտել են զգործիս ձայնական երգոցն, որք բանան զխնդութեան երակքն, որպէս չանկն, երթայ տրտմութիւնն եւ հոգն եւ ոյժ առնու հոգին, զի ձայնն անմարմնութեան մասն ունի եւ ազգակից է հոգւոյն, ուրախանայ հոգին՝ յորժամ լսէ ձայն ազգակցին, եւ ազդէ զուրախութիւնն ի մարմինն: Եւ իմաստութեամբ իմաստունքն առաջինք յարմարեցին զբարրուտն ի վերայ բնութեան մարդոյն ի նմանութիւն չորից տարերցս: Զիլն զբնութիւն հրոյ ունի, որ է տաք եւ չոր: Երկու լարն՝ զոր տութայ ասեն, նման սաֆրային է: Երրորդ լարն՝ սէրայն, նման սաւտային է: Չորրորդ լարն՝ կոչի պամ, այն պլղամին է, պլղամն արեան հակառակ է, զիլին՝ արեանն: Եթէ ոք յարենէ հիւանդ է, մերձ նստեալ երգեն զպամն ի պարպուտին, որ օգտէ եւ հանգուցանէ զմարմին: Եւ թէ հիւանդութիւնն ի պլղամէն՝ է զզիլն երգեն, որ տաք ու չոր է եւ պլղամին հակառակ: Եթէ սաֆրայն շատցել լինի առ մարդն, չէ պարտ զզիլն երգել, զի տաք եւ չոր եւ հրային է, եւ սաֆրայն այն նոյն է, այլ՝ զպամն երգել պիտի, որ հով է եւ գէջ եւ յաղթող սաֆրային: Առաջին՝ զիլն բնութիւնն հրոյ է՝ տաք եւ չոր: Երկրորդ լարն, որ է տութայն, օդն է՝ տաք եւ գիջային: Երրորդ լարն՝ որ է սաթայն՝ հողն է՝ հով է եւ չորային: Չորրորդ լարն՝ պամն՝ այն ջուրն է՝ հով է եւ գիճային: Զպամն եւ զիլն յարմարելն ընդ իրարս՝ մուհթատիլ է եւ միջակ եւ օգտակար բնութեանն: Եւ այսպէս գտին զցեղք ձայնիցն իմաստունք: Եւ տանն երկու փարտային որիշ որիշ անուն դրին, եւ զմեծ իմաստութիւնն հոգւոյն՝ նիւթական կերպիւ ի լոյս ածին: Ով ոք որ չհասկանայ զփարտայքն, որպէս յաշխատանք կայ ըմպ ել գինւոյն, եւ եթէ ոք հիւանդ է եւ հասկնայ զզօրութիւնն ձայնին, դառնայ յուշ եւ զօրութիւն առնու: Եւ այս էր, որ ի հնումն առ հիւանդին երգէին եւ առաւել օգտէր, քան զըմպելիս դեղոց: Նոյնպէս թէ ի հոգին է ցաւն, որ է տրտմութիւնն՝ փարատի եւ այս յայտ է ի տղայոցն երեխայից, զի ունի զօրութիւն հոգին, որ օրօրք ածելովն՝ քընի քաղցրաձայնութեամբն հեշտացեալ, զի ձայն անմարմին էր, եւ հոգի անմարմին: Փառաւորի հոգին՝ յորժամ տեսանէ զիւր նմանն: Վասն որոյ եւ մարգարէն Դաւիթ քնարաւն երգէր եւ այլք ի մարգարէիցն քնարերգութեամբ կոչէին զհոգին՝ ի զուարթանալն հոգւոյն»1:

Ձայնեղանակների բնոյթին Կոմիտասն անդրադարձել է իր վաղ շրջանի մի յօդուածում եւս: Օգտուելով Ղ, Ալիշանի հրատարակած միջնադարեան նիւթերից եւ մի ձեռագրից՝ Կոմիտասը շեշտում է այն վկայութիւնները, որոնց համաձայն մեր բուն ձայնեղանակները կային նախքան քրիստոնէութիւնը՝ հեթանոսական շրջանում, եւ Ս.Սահակն ու Ս.Մեսրոպը դրանք կարգաւորեցին եւ ներմուծեցին եկեղեցական արարողակարգ: Այսպիսով, հնագոյն ժամանակներից ձայնեղանակներին վերագրուել են յատկութիւններ, որոնցից ծագել են այդ ձայնեղանակները: Պարզութեան համար այդ փաստերը տալիս ենք աղիւսակով (դասաւորուած կողք կողքի): Այդ ամէնը բերուած են միջնադարեան ձեռագրերում: Աղիւսակում վկայութիւնները համարակալուած են:

Առաջինը հրատարակել է Ղ.Ալիշանը, եւ ապա՝ Կոմիտասը2: Երկրորդը, երրորդը, չորրորդը (չորրոր դն առնուած է Գր. Տաթեւացուց) եւ հինգերորդը հրատարակել է Գ. Գապասաքալեանը3 (հինգերորդը բերում է ըստ քնարի ութ լարերի, որոնք էլ համապատասխանում են ութ ձայնեղանակներին):

Վեցերորդը նոյնպէս Գ.Գապասաքալեանի բերածն է, բայց կասկածում ենք, որ այդտեղ ինքն է դասաւորել նման ձեւով, երեւի օգտուել է ստորեւ ներկայացուող միջնադարեան աղբիւրներից (դրանց մի մասը ներկայացրել է նաեւ Կոմիտասը):

«Ըստ Թւոյն տասն արարածոց ի չորից ձայնից տասն բարդեցաւ եւ չորս ձայնք ի չորս տարերցս ունին զգայունքն, որպէս ա ձայն ի հողոյն, եւ բ–ն՝ ի ջրոյն, գ–ն՝ ի յօդոյն, դ–ն՝ ի հրոյն, եւ ձայնիցն՝ բաժանեաց չորս կողմ, վառ է վերջ եւ երկու ստեղին: Որք ունին եւ այլ յատկութիւն, զի ա ձայնն ի հիւսնականէն է. բ–ն ի դարբնէն. գ–ն՝ ի գետոց, դ. յաղօրաց. ե. յերկաթոյ, զ. ի ծովու ծփաց, է. յանասնոց ը. ի գազանաց. թ. եւ ժ. ի հաւուց»1: «Արարին եւ երգս շարականաց եւ կարգեցին եղանակս ամենայն ձայնից« զոր բաժանեաց ի միմե- անց սուրբ հայրապետն« հարգելի տէրն Իսահակ Պարթեւն՝ տասն ձայնս ըստ թուոյ ժ արարածոց« որ են. երկինք եւ երկնայինք« երկիր եւ երկրայինք« ծով եւ ծովայինք« օդ եւ օդայինք« հրեշտակք եւ մարդիկ: Այլեւ ժ աղի քնարին« որով Դաւիթ զսաղմոսն երգէր...: Զի ժ սուրբ է եւ նուէր աստուծոյ...: Եւ ինքն է ի չորից գոյանա...: Այսպէս եւ ի դ ձայնից ժ բարդեցաւ: Եւ դ ձայնքն ի չորից տարերցս ունին զգայութիւն: Որպէս եւ է՝ եւ դ ձայնից բաժանեաց զչորս կողմն. ակ« աւագ« վառ« վերջինն եւ բ ստեղիքն« որք ունին եւ այլ յատկութիւնս»: Եւ ապա՝



ԱՁ – ի հողոյն
ԲՁ – ի ջրոյն
ԳՁ – ի օդոյն
ԴՁ – ի հրոյն:
Ա – ի հիւսնականէ
Բ – ի դարբնէ
Գ – ի գետոյ
Դ – ի յաղօրաց
Ե – ի յերկաթոյ
Զ – ի ծովու կենդանեաց [կամ՝ ի ծովու ծփաց]
Է – ի ծովու ծփանաց [կամ՝ յանասնոց]
Ը – յանասնոց [կամ՝ ի գազանաց]
Թ – ի գազանաց [կամ՝ ի հաւուց]
Ժ – ի թռչնոց [կամ՝ ի հաւուց]:

«Որք միշտ փառաբանէն Աստուած ի բարձունս»2: Վերը փակագծերում տուել ենք երկու վկայութիւնն երի տարբերութիւնները: Եօթերորդը եւ ութերորդը տուել ենք դասաւորութեան հնարաւոր տարբերակներով, սակայն ընդհանուր հակասութիւններ այնուամենայնիւ կան: Այն՝ որ հերթականութեան դէպքում երկաթը համապատասխանել է ԱԿ–ին« արդիւնք է հետեւեալի. ա¤ երկաթը ոչ հնագոյն համակարգում համապատասխանում էր Հրատին, բ¤ իսկ Հրատը հետագայում շփոթուել է Երեւակի հետ տեղի առումով (քանզի բուն հնագոյն համակարգում Երեւակը համապատասխանում է ԱԿ–ին, Հող տաերքում): Աղիւսակում իններորդ սիւնակը վերը բերուած վկայութիւնն է, որը տեղադրել ենք տրամաբանօրէն: Աւելացուածը երկու «ստեղի» ձայնեղանակներն են:

Ըստ ձեռագիր վկայութիւնների, ոմն Ստեփանոս երաժիշտ «բաժանել» է 24 տեսակ ձայներ« իսկ մէկ ուրիշը 24 լարանի նուագարանով նուագում էր այդ ձայների եղանակները: Այսինքն՝ խօսք էր գնում 24 ձայնեղանակների մասին« որոնք անշուշտ բաժանուել են 24 ժամերի համապատասխանութեամբ:

Այս հատուածը մէջբերել է Կոմիտասը նշուած յօդուածում:

«Յաղագս Ձայնից« թէ ուստի գտաւ

Երանելւոյն Բարսեղի յաղագս ձայնից թէ ուստի իցէն եւ կամ յումմէ գտան« զոր թարգմանեաց Ստեփաննոս փիլիսոփայ, զի նա եղեւ երաժիշտ եւ հմուտ ձայնից ամենայն կենդանաց եւ բաժանեաց զձայնս իմաստունս, ԻԴ [24] են այսորիկ, բառաչել, բչել, կռնչել, գոչել, բնչել, մնչել, բբչել, կառանչել. մռմռել, ճչել, կանչել, գոհգոհել, վչել, խանչել, հառաչել, կառանցել, կաղկընձել, հաչել, կանկաջել, զոկել որ է կարկաչել, սողալ, սըրովինջալ« մընջմնջել, ճռճուել: Եւ սա առնու ի ձայնիցս եւ գործէ զուգաթիւս առ ամենայն ձայնս« որ մի առ մի երգեն սոքօք ձայն արարեալ: Արդ՝ ետ սորա Սարդիանոս Թեզբացի լեալ երաժիշտ ըստ արուեստատր գործարանի զամենայն հաւաքեալ զձայնսն, ի մի աղի եւ զմի մի ձայն ի բաց բաժանեաց մինչեւ ի քարանաց անգամ զգալ զխրախտաղմունս ձայնից ամենայն կենդանեաց: Եւ ետ սորա զԵդեոս. երաժիշտ լեալ այլակերպ ի սոցանէ յարմարեաց նուագս եւ հարկանէր նովաւ զա- մենայն ձայնս կենդանեաց»: «Ապա Սիներգէս երգիչ լեալ եւ ուսեալ զնոցայն եւ ի հիւսնականի փայտ էն հնչմանն գտեալ զառաջին՝ ՁԱ ձայնն: Եւ ապա Փոկեղեդէս« եղբայր նորա« երաժիշտ« եգիտ զդեւ[տե]րոն« որ է երկրորդ՝ ՁԲ ձայն ի դարբնէ եւ երկաթէ կռելոց: Եւ ապա Սոփեկ[ղի]դէս« եղբայր սոցին՝ եգիտ զերաժշտական տառիտոնն« որ է երրորդ՝ ՁԳ ձայն« աւրինակեալ ի գետոց խաղացմանց եւ ի [յ]որձանաց հոսմանց: Եւ ապա Փիպիանոս« քեռորդի նոցին« լեալ երգիչ՝ զտետրատոսն« որ է չորրորդ՝ ՁԴ ձայն« ի հոսմանէ ծովային ալեաց: Բայց Աքիլեւս երաժիշտ եգիտ զամենայն ի մաքրութիւն որոշա- բար ըստ աստիճանաց»: «...քանզի ասեն զնմանէ ոչ միայն վարժել վասն որոյ կողոպտեալ զլսելիսն է խցել. զի մի լուիցէն զայլ քաղցրութիւն ձայնից. եւ ի Թեոփիլեան եղանիլ գործեաց երաժշտականաց« զոր ի ձայնից աստեղաց ուսան առաջինքն»:

Ուրեմն, ըստ այս փաստերի, նախքան Ս.Սահակը գոյութիւն է ունեցել չորս բուն ձայն« որոնցից տրոհուել են չորս կողմերը եւ ապա՝ կարգաւորուել են տասը ձայնեղանակները: Հնագոյն ժամանակներում չորս բուն ձայնը« տիեզերակարգի համաձայն« տրոհուել է եօթ ձայների:

Հետագայում ձայնեղանակներին տրուեցին զուտ աստուածաշնչային-քրիստոնէական բացատրութիւնն եր« որոնց մի մասն ունի հակասութիւններ« մի մասը՝ ոչ: Բերենք փաստեր: Պարզութեան համար տալիս ենք դասաւորուած կարգով: «Անանիա Վարդապետի յաղագս գիտութեանց ձայնից» գրությ ան համաձայն այսպէս է.

ԱՁ – Ադամայ սկսաւ« զի նմա տուաւ առաջին ձայն զոր կորոյս եւ տեառն մարդեղութեամբ երգեցին հրեշտակք զփառ ի բարձունս:
ԱԿ – Մովսէս երգեաց Աւրհնեսցուք զտէր« եւ մանկունքն՝ զհարցն:
ԲՁ – ի Սինեայ բարբառ փողոյն, նոյն ձայնիւ աւետեցին հրեշտակքն կանանցն զյարութիւն:
ԲԿ – Եսուայ է փողսն եւ շուրջ գալ զԵրիքովաւ« Սամուէլ եւ դասք մարգարէիցն:
ԳՁ – Դաւիթ եւ դասք երգչացն եւ սուրբ հոգին ի վերնատանն յառաքեալսն:
ԳԿ – Մովսէս ի նաւակատիս խորանին եւ Սողոմոն ի նաւակատիս տաճարին:
ԴՁ – Եզրաս ի գալն յԵրուսաղէմ եւ ի նորոգելն զտաճարն: Յայս ձայնս զՀաւատամքն եւ զՄիածինն եղին սուրբ հարքն:
ԴԿ – զտաճարին պղծիլն սրբէին: Նովին՝ եկեղեցաւրհնէքն եւ խաչօրհնէքն: Իսկ զստեղն՝ Եսայի լուաւ զսրովբէից սրբասացութիւն: Ընդ ամենայն Ժ« որ է թիւ կատարեալ1: Ձայնեղանակները բերւում են նաեւ սաղմոսներին համապատասխան,
ԱՁ – Երանեալ (Ա) [սովորական փակագծերում տրուած են սաղմոսների համարները]
ԱԿ – Երկինք պատմեն (ԺԸ)
ԲՁ – Մի նախանձիր (ԺԶ)
ԲԿ – Ողորմեան է (ԾԵ)
ԳՁ – Իբրեւ զի բարի է (ՀԲ)
ԳԿ – Տէր ապաւէն (ՁԹ)
ԴՁ – Խոստովան (ՃԶ)
ԴԿ – Ի նեղութեան (ՃԺԹ)2 Ստորեւ բերուող վկայութիւնը ցոյց է տալիս ձայնեղանակների ԱՁ–ից ԲԿ աստիճանական վերելքը « որը բերում էր նաեւ Խ.Էրզրումցին: Մովսէս Սիւնեցին «Յաղագս կարգաց» գրուածքում բնորոշում է ձայնեղանակները, սկզբից այլ բնորոշումներ է տալիս« յետոյ՝ այլ, գրելով՝ «իսկ ապառնի ժամանակին՝ առաջին ձայն...» եւ այլն« որ նշանակում է« որ դատաստանից յետոյ ձայնեղանակները կը ստանան տուեալ բնորոշումները: Պարզութեան համար տալիս ենք իրար տակ եւ մասնակի կրճատումներով:
ԱՁ – Սրովբէիցն հնչումն երկրիս... յօրինեցան փառաբանութեան երգքն: Փառք ի բարձունս
ԱԿ – զողոքական մաղթանս ունի« եւ զերկրաձգական աղաւթսն...
ԲՁ – զխմբական աղաչողութիւն ունի (երգեալ՝ յերկրորդ ժամու աւուրն):
ԲԿ – Ողբերգական ձայն
ԳՁ – զիգական աղաչողութիւնսն
Գկ – Բերկրալից ձայն« որ եւ վառ կոչի, այսինքն՝ խիստ ձայն:
ԴՁ – զընդանուր զքարոզութիւնն յայտնի է ըստ չորս անկիւնս աշխարհի, ըստ չորից ժողովոցս եւ ըստ չորից բաղկացութեան մարդոյս:
ԴԿ – ուրախալից ձայն Իսկ յապառնի ժամանակին՝
ԱՁ – Հնչեցեալ լինի փողն Գաբրիէլեան, եւ գերեզմանք բանան, եւ մեռեալք յառնէն:

ԲՁ – լսի բարբառ՝ եթէ Փեսայ գայ, արիք ելէք ընդառաջ նորա:
ԳՁ – մարգարէքն վառին որպէս սպառազէնս առաջի նորա, եւ կողմն արդարոցն վերաբերի...
ԴՁ – ատեանն ահագին, եւ նստի դատաւորն յաթոռն՝ դատել զաշխարհս արդարութեամբ:
ԱԿ – լալումն եւ կոծումն մեղաւորաց ի դժոխս:
ԲԿ – գետ հրոյ յորդեալ ելանէ առաջին նորա:
ԳԿ – նովաւ լսին բարբառք դիմադրաձացն եւ անհաւատիցն՝ եթէ երթայք, անիծեալք, եւ հուր յաւիտենից, որ պատրաստեալն է սատանայի եւ հրեշտակաց նորա:
ԴԿ – ուրախալից ձայն, նովաւ կոչին արդարքն...
Երկրորդի ստեղն – զորս գտեալ հրոյն, ճարագ եւ կերակուր յուր առնէ զամենեսեան:
Վերջին ստեղն – պատրաստէ սիրելեաց իւրոց բաժակ փրկութեան եւ անմահութեան յարքայութեանն երկրից:
Այս է պատճառք ձայնից երաժշտականաց1:
Այսպէս,
ԱՁ-ի եւ ԱԿ-ի առնչութեամբ յիշւում է երկիր բառը: Իսկ հնագոյն տիեզերակարգում երկուսն էլ համապատասխանում են Հող տարերքին (երկիր):
ԲՁ–ն համապատասխանում է գիշերուայ ժամը երկուսին, ուստի նախորդի համեմատ ձայնը բարձրանում է:
ԲԿ–ն համապատասխանում է Արարչին եւ կոչվում է Աւագ ձայն: Այստեղ անորոշ է «ողբերգական» բնորոշումը:
ԳՁ –ն հնագոյն համակարգում էլ իգական է:
ԳԿ – Բերուած «խիստ» բառը սուր–ի եւ կամ շեշտ–ի հոմանիշն է, խիստ – աշտեայ – շեշտ, ուստի համարւում է նախորդից բարձր:
ԴՁ– Սա Արեգակի զուգահեռ ձայնն է եւ, ըստ քրիստոնէութեան, համապատասխանելու է Քրիստոսին: Իսկ Արեւն ունի չորս ձի, որոնք սլանում են դէպի աշխարհի չորս կողմեր: Հնագոյն ժամանակներում աշխարհի չորս կողմերը միասին համապատասխ անում էին Արարչին:
ԴԿ – Ինչպէս տեսնում ենք, երկու դէպքում էլ «ուրախալից» է համարւում: Ունի փրկութեան խորհրդանիշն ու երկնային ոլորտից վեր մի իմաստ, քանզի հնագոյն ժամանակն երում այն չի մտել տիեզերակարգի մէջ (եղել են 7 ձայներ):
Ապա բերելով ըստ «յապառնի ժամանակի»՝ նկատի ունի, թէ աշխարհի կործանման ժամանակ եւ կործանումից յետոյ այդ ձայները ինչ իմաստ կունենան:
ԱՁ – Գերեզմանների բացուելը նոյնպէս առնչւում է Հող տարերքի հետ:
ԱԿ – Դժոխքը նոյնպէս ցած իմաստն ունի, ինչպէս հորը Հող տարերքում, ուր բնակւում են
չար դեւերը:
ԲՁ – Սա կարծես նախապատրաստող բնոյթ ունի:
ԲԿ – Հնագոյն համակարգում Ջուր տարերքի մէջ է, ուստի յիշեալ հրէ գետը համընկնում է այդ բանին եւ ցոյց է տալիս, որ աւելի է բարձրանում ձայնը (ինչպէս որ Ջուրը բարձր է Հողից): Իսկ ջրում բնակւում են նաեւ հրեղէն էակներ կամ կենդանիներ:
ԴՁ–ից եւ ԳԿ–ից յետոյ գալիս է Արդարութեան Արեգակը՝ Յիսուսը, Նա նստած է բարձրում՝ աթոռին, եւ դատելու է աշխարհը: Սա եւս համապատասխանում է Արեգակի դիրքին (հին համակարգում), որպէս ամենաբարձրը լուսատուների կարգում: Նաեւ գրուած է, թէ ո՛ր ձայնեղանակով ո՛րն է յօրինուել: Օրինակ՝ ԳՁ–ն իգական աղաչողութիւն ունի եւ «սովաւ յաւրինեցան քարոզչութիւնք տուընջեան եւ գիշերոյ», իսկ ԳԿ–ն բերկրալից ձայնն է, որով «յօրինեցան Սաղմոսք աւուրն Արմաւենեաց» (տե՛ս նոյն տեղում) եւ այլն:
Հանդիպում են նաեւ այլ տարբերակներ.
ԱՁ – է՛ նմանութեամբ Գաբրիելի փողոյն...
ԱԿ – լալումն եւ ողբումն եւ աշխարումն մեղաւորաց...2 [եւ այլն]
Հնագոյն համակարգում Վառ ձայնը (ԳԿ) համապատասխանում է գարնանը, որը Օդ տարերքի զուգահեռն է: Եւ՝ տարբեր լեզուներում var արմատը նշանակում է գարուն:

լտ- ver |
հիսլ- var |
զնդ- vanhar | գարուն
պհլ- vahar |
գնչ- varno |



Տարուայ եղանակ, տարերք եւ բնոյթ

Գապասաքալեանը, ներկայացնելով օրուայ ժամերի կապը եղանակների հետ, թէ սկզբունքօրէն ո՛ր ժամին ի՛նչ տարերքի եւ բնոյթի եղանակ պէտք է երգել, շարունակում է© «...եւ ըստ բանի սրբոյն Յոհ անննու Որոտնեցւոյ, ի ձայնս սուրն, ի հուր© ծանրն՝ յերկիր© երկարն՝ յօդ© սուղն՝ ջրոյ են օրինակ: Այսպ էս է տարեալ եւ յաւուրն ի բնութիւն՝ որպէս յեղանակս տարոյ, զի որպէս գարունն՝ ունի զբնութիւն օդոյ© այսպէս յառաւօտէն մինչեւ յերիս ժամս՝ ունի զբնութիւն հրոյ© որպէս յերից ժամէն մինչեւ ի վեց ժամն՝ ունի զբնութիւն հրոյ: Իսկ որպէս աշունն ունի զբնութիւն երկրի© այսպէս ի վեց ժամէն մինչեւ ի յինն ժամն՝ ունի զբնութիւն երկրի: Եւ որպէս ձմեռն ունի զբնութիւն ջրոյ այսպէս եւ յինն ժամէն մինչեւ ի գիշերն, որ է երկոտասան ժամն, ունի զբնութիւն ջրոյ: Մանաւանդ, թէ բոլոր գիշերն ունի զբնութիւն ջրոյ եւ ձմեռան© որ է՛ կար ի վայելչագոյն բերեալ դիմաց:

Երեկոյ վաղորդեան՝ եղեւ ժամանակ© նախապէս յայտնի եղաւ ի քանակ»1:

Այն« որ Ջուրը Հողից աւելի ցուրտ է, այսինքն համապատասխանում է ձմռանը, նշւում է այլ տեղ եւս© Ջուրը «քան ըզհողոյ է ցրտագոյն© թոյլ եւ խոնաւ գոյ բարձրագոյն»2:
Պարզութեան համար տանք աղիւսակով (որը միացրել ենք բերուած ընդհանուր աղիւսակին).



Ընդհանրապէս, եթէ մի շարք միջնադարեան վկայութիւններ նշուած դիրքերի համաձայն պարզ կերպով ներկայացնենք միատեղ՝ աղիւսակի տեսքով, ապա կ’ունենանք դեռեւս մի նախնական, ոչ ամբողջ ական, որոշ հակասութիւններ պարունակող համակարգ, մանրամասն քննութեան կարօտ: Ներկայացնում ենք նման մի սկզբնական համակարգ, որտեղ ընդգրկուած են Ղ©Ալիշանի, Կոմիտասի, Գապասաքալեանի՝ արդէն ներկայացուած աղբիւրները, Գրիգոր Տաթեւացու ¥«Գիրք հարցմանց»¤, Անանիայ Շիր ակացու, «Եօթնգրեանք» կոչուող ձեռագրերի, միջնադարեան քերականների եւ այլ վկայութիւններ: Ներկայացնում ենք միայն չորս բուն ձայնեղանակների բնորոշումները, համեմատութիւններն ու զուգահեռ միաւորները՝ որպէս չորսի համակարգ: Այստեղ չենք ներկայացրել եօթ ձայների, եօթ լուսատուների ու շաբաթուայ եօթ օրերի, ինչպէս նաեւ այլ միաւորների զուգահեռները: Առանց այդ էլ այս սկզբնական եւ ոչ ամբողջական համակարգում կան հակասութիւններ, ինչպէս, օրինակ, ձայների, հայերէնի հնչիւնն երի ¥տառերի¤« տարերքների, քնարի լարերի հարցում: Մի տեղ այբուբէնը բաժանւում է Ա-ից մինչեւ Ք հերթականութեամբ չորս սիւնակների ¥իւրաքանչիւրում՝ ինը տառ¤՝ համապատասխան չորս տարերքների, եւ ըստ այդմ որոշ թաւ կոչուող հնչիւններ յայտնւում են նաեւ Հուր եւ Օդ տարերքներում՝ համապատասխանելով քնարի սոսկ կամ սուր լարերին, իսկ մէկ այլ տեղ ¥օրինակ՝ քերականների մօտ¤ բացատրւում է, որ թաւ հնչիւններից ելնելով դէպի սուր հնչիւնները՝ պիտի ստանանք համապատասխանութիւն՝ դրանց եւ քնարի բութ, թաւ, սոսկ, սուր լարերի ու համապատասխան տարերքների միջեւ: Այսինքն՝ թաւ Թ հնչիւնը չի կարող համապատասխանել սուր լարին, այն պէտք է համապատասխ անի կա՛մ թաւ, կա՛մ բութ լարին եւայլն: Նախապէս ասենք, որ հնագոյն համակարգում այդպէս չի եղել նաեւ կենդանակերպերի համապատասխանութիւնները՝ ձայներին եւ տարերքներին, ինչպէս ներկայա- ցուած է էջ 130-131 աղիւսակում:



Կոմիտասը 1914 թ© կարդացած դասախօսութիւնում, մէջբերելով քերականներին, անդրադարձել է նաեւ ձայնաւորների բնոյթին՝ առոգանութեան առումով: Այդ ամէնն արդէն հրատարակել ենք եւ ցոյց տուել, որ դրանք ընդհանրապէս բնակազմական օրէնքի արդիւնք են եւ ոչ թէ յատուկ յունական կամ հայկական են1: Նոյն նիւթերի մանրամասները կան Կոմիտասի դիւանում:

Հայերէնում 7 ձայնաւորներ են համարուել՝ ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ: Միջնադարեան գրուածքներում ա, ե, ի համարւում էին սուր ձայնաւորներ, ը, ո, ւ-ն՝ բութ ձայնաւորներ, իսկ է–ն միջին դիրք էր գրաւում: Բնական կարգով լինում է այսպէս՝ բարձրից ցածր. ա ի ե է ո ւ ը . ւ–ն հնում հնչել է ու-ի նման:

Այս 7 ձայնաւորներից իւրաքանչիւրը համապատասխանում է մէկ լուսատուի: 7 ձայնաւորների թա- գաւոր են համարւում 4 գիր՝ Ա, Է, Ի, Ո: Է–ն այբուբէնում 7–րդ ձայնաւորն է: Ոչ բուն համակարգում, այլ ընդունուած՝ տարածուած համակարգում 7–րդ մոլորակը բարձրութեամբ Երեւակն է, մոլորակների միջնադարեան հին նշանները յայտնի են, 7–րդ մոլորակ համարուող Երեւակի նշանը ճիշտ 7–րդ ձայնաւոր է–ն է, բայց տակից աւելացրած փոքրիկ խաչ ¥հայկականում Երեւակի նշանն է¤: Այնպէս որ կարելի է կարծել, որ Մաշտոցը տուրք է տուել իր ժամանակ ընդունուած այդ համակարգին: Սակայն հայ մանրանկ արչութեան մէջ Է–ն դաջւում է Արեգակի պատկերին, զի մեզ մօտ, ըստ բուն համակարգի, 7–րդ լուսատուն բարձրութեամբ համարւում է Արեգակը: Գուցէ միջնադարում Է–ն համարել են Հայր Աստուած եւ դաջելով Արեգակին ¥Յիսուսին¤՝ խորհրդանշել են՝ «Հայրը Որդու մէջ է, Որդին՝ Հօր» իմաստը: Միջնադարում երկու տարբեր կարծիք կար© մէկ՝ Է = Քրիստոսը խոնարհուած, եւ մէկ էլ՝ Է = Հայր Աստուած: Բոլոր դէպքերում, ըստ հնագոյն համակարգի, Է–ն կենտրոնն է եւ համապատասխանում է Հայր Աստծուն: Յիսուսի խորհրդանիշն է Արեգակը եւ այլն: Չէ որ Է–ն նշանակում է էութիւն© ամենայնի պատճառը:

ԺԲ դարից յետոյ ձայնաւորներին զուգահեռ բերւում են համապատասխան խազանշաններ, օրինակ՝



Սա նոր համակարգ է, այդ է յուշում Օ ձայնաւորը, որը չի եղել 5-րդ դարում եւ ներմուծուել է հետագայ դարերում, եւ չկայ Ւ–ը, որը 5-րդ դարում համարւում էր ձայնաւոր: Բերուած հերթականութիւնը ըստ այբուբէնի կարգի է: Սրանցից չորսը համարւում են «եղանակաց թագաւոր»© դրանք են՝ Ա, Է, Ի, Ո:

Ձեռագիր «Եօթնագրեանք»–ը վկայում է© «Իսկ եօթնագրերդ այսոքիկ զոր տեսանես՝ ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ© սոքա են աղեալ եւ փակեալ տաճարք, որու զծաղիկս համապայծառս եւ զբնական դրութեան ճանաչէ©©©:

Այս գրերս յաւելաւ ի Մեսրոպայ ի գեղեցիկ վարդապետէ: Իսկ ձայնաւորաց եւ եղանակաց թագաւոր Դ գիր են, որ զայլ գիրսն յինքեան քարշեն եւ կապեն զեղանակս ձայնիցն: Եւ այս են Դ գիրն© Ա, Է, Ի, Ո»1: Ապա խազերով բերւում են ձայնաւորները©

«ա ե է ը ի ո օ»: Կան փոքր տարբերութիւններ:


«Եւթն©©©, գլխաւորն եք ըստ եւթն եղանակաւոր գըրոյն©©© եւ այլք խառնուրդք են, որպէս զանազան անուշահոտ համեմք համադամ կերողաց»:



Կոմիտասը հետաքրքրուել է նաեւ ուրիշ հին ժողովուրդների եղանակների, ձայնաշարերի, տարերքների եւ լուսատուների համապատասխանութեան համակարգերով: Նա իր դասընթացներում տեղ է յատկացրել նաեւ այդ տեղեկութիւններին: Կոմիտասը, ներկայացնելով չինական ձայները երաժշտական հիերոգլիֆների հետ միասին, աւելացնում է նաեւ, որ «Չինացիք իրենց հինգ ձայնանիշերը համեմատում են տարերքների հետ – ա© ջուր, բ© հուր, գ© փայտ, դ© մետաղ, ե© հող ¥մենք եւս առաջ մեր ձայն անիշերի անունները առել ենք երկնային մոլորակների կամ հանքերի անուններից©©©¤»3:

Նոյն կերպ Կոմիտասը ներկայացրել է հնդկական ձայներն ու ձայնանիշերի գրութիւնը, անուանումները եւ այլն, մեծ ձայնաշարը, կիսաձայների եւ քառորդ ձայների դրութիւնը, ապա ներկայացնելով տաղաչափական ձեւերը, դրանցից մէկը համեմատում է Նարեկացու «Գոհար վարդն վառ առեալ» երգի տաղաչափութեան հետ եւ նշում, որ «այս բոլոր բարդութիւնները մեր երաժշտութեան մէջ են, սակայն հնդիկ երաժշտութիւնը այլ եւ այլ չափեր ունի, որոնք լինում են այսպէս©©©» եւայլն: Ընդհանուր կարգով խօսում է քրդական, արաբական, պարսկական, ընդհանուր արեւելեան երաժշտութեան մասին, եւ համեմատաբար մանրամասն՝ յունական երաժշտութեան մասին: Հայկական երաժշտութեան մասին ասում է© «Ամբողջ արեւելեան երաժշտութեան մէջ թէ իւր հիմքին նայելով, թէ տաղաչափութեամբ, ձայների դասաւորութեամբ, ոճով, իւրեանց կազմութեամբ, ձեւով, երգեցողութեան եղանակով, արտ այայտութեան գեղեցկութեամբ եւ չափի բազմազանութեամբ առաջին տեղն է բռնում հայկական երաժշտութիւնը – հայոց երաժշտութիւնը: Մեր ժողովուրդը չգիտէ բարդութիւնների մէջ ընկնել, ինչ որ անում է, պարզ է անում©©©» եւայլն4:

Ինչպէս տեսանք, Կոմիտասն իր բառարաններից մէկում դուրս էր գրել Գ©Գապասաքալեանից լուսատուների եւ ձայների համապատասխանութիւնները, ինչպէս նաեւ մինչեւ գիտակցական կեանքի վերջին շրջանը ¥վկայ՝ 1914 թ© յօդուածը¤ ուսումնասիրել է ձայնեղանակների, տարերքների, դրանց որակների, լուսատուների, քնարի լարերի, առոգանութեան միաւորների, ձայնաւորների եւ միւս հնչիւնն երի, լարերի լարուածքի թուային յարաբերութեան, տաղաչափութեան եւայլնի վերաբերեալ նիւթեր: Այդ ամէնի եւ հայագիտական այլեւայլ ընդգրկուն նիւթերի քննութեան շնորհիւ պարզւում է ընդհանրապէս ամբողջական համակարգի ճշգրիտ ներդաշնակ պատկերը, որը եւ հնագոյն համակարգն է: Սակայն քանի որ այդ ամէնը դուրս է ներկայ գրքի սահմաններից, մենք համառօտ կը ներկայացնենք միայն համակարգի հինգ միաւորների յարաբերութեան քննութիւնը եւ դրա արդիւնքում ի յայտ եկող ներդաշնակ կարգը: Այդ հինգ միաւորներն են՝ ձայները – ձայնեղանակները, շաբաթուայ եօթ օրերը, եօթ լուսատուները, չորս տարերքները, հնչիւնների չորս որակները ¥բութ, թաւ, սոսկ, սուր¤:





ՁԱՅՆԵՐ ԵՒ ԼՈՒՍԱՏՈՒՆԵՐ

Ա© Գապասաքալեանը եօթ լուսատուներն ու երաժշտական ձայները բերելով՝ ներկայացնում է լուս ատուների դասաւորութեան այն հերթականութիւնը, որն ընդունուած էր միջնադարում ¥Յունաստանում, Եւրոպայում եւ այլուր¤©
Երեւակ – f ¥is¤
Լուսնթագ – e՛
Հրատ – d՛
Արեգակ – c՛
Լուսաբեր – h
Փայլածու – a
Լուսին – g
Ձայները բերում է պարսկական անուններով:
Այս 7 ձայներն ու 7 լուսատուները համապատասխանում են 7 լարանի քնարի լարերին© «©©©որք բաղդատեցմամբ եօթանցն մոլորակացն ի լոյս ընծայեցեալք են© որք են որպէս թէ եօթն գոտիք© որ ըստ եօթն աղեայ աստուածայնոյ քնարերուն© որով յաւուրս եօթն անգամ օրհներ զաստուած©»1:
«Հրց© Զորպիսի անուն ունին իսկական ձայնքն:
Պատ© Յոգնակերպս եդեալ են զանունս. բայց իսկականքն՝ եւ պիտանիք ըստ պղատոնական քնարի. եւ ըստ ասիցն սոյնոյ, է՛ եօթն© որ ըստ եօթանցն մոլորակաց©»2:
Ընդհանրապէս երաժշտութեան եւ աստղագիտութեան միջեւ զուգահեռներ անցկացնելը բնորոշ էր Հին Արեւելքի բոլոր քաղաքակրթութիւններին ¥Եգիպտոս, Բաբելոն, Հնդկաստան, Չինաստան եւ այլն¤:
Բ© Չինացիներն ընդունում էին 5 տարերք, եւ այդ 5 տարերքին այլ բաների հետ համապատասխանում էին նաեւ 5 ձայն, 5 մոլորակ© այսպէս՝



Դ© Արաբական ուդի լարերի անուններն են՝ բամ ¥լյա¤, մասլաս ¥րէ¤, մասնա ¥սոլ¤, զիր ¥դո¤: Լադերը բացատրւում են միայն վերի՝ մասնա եւ զիր լարերի վրայ, նրանց կրկնութիւնը բամի եւ մասլասի վրայ միայն ռեգիստրային նշանակութիւն ունի: Հնչիւնաշարի առաջին ձայնը՝ մուտլակը մասնա ¥այսինքն՝ սոլ¤ լարի ձայնն է, յետոյ մասնայի վրայ տրուած է a, b, h, c: Իսկ շարունակութիւնը՝ d, es, e, f – զիրի ¥դո¤ վրայ է:



Որքան փոքր է մոլորակը, այնքան արագ է շարժւում եւ ըստ այդմ համապատասխանում է համեմատաբար բարակ լարին ու բարձր ձայնին:

Այսպիսով՝ լրացնելու կամ փորձելու համար կառուցել ներդաշնակ շէնքը, այժմ պէտք է չորս տարերքներին եւ նրանց զուգահեռ միւս բաներին գումարենք նաեւ 7 լուսատուներն ու 7 ձայները: Եթէ չորս լարանի քնարի փոխարէն այժմ ընդունենք 7 լարանի քնարը1, ապա պիտի որոշենք, թէ 7 լարից որ չորս լարերն են նախկինը, որոնք համապատասխանում են չորս բուն ձայներին, չորս տարերքներին, տարուայ չորս եղանակներին եւ այլն: Ահա այստեղ առաջանում են հակասութիւններ ¥ինչպէս կը տեսն ենք¤, եւ միայն հայկական աղբիւրներն են օգնում խնդիրը պարզելուն:


ՀԱԿԱՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Եթէ մինչ այժմ ներկայացրած քնարի երկու տեսակի լարուածքների ձայները փորձում ենք տեղաւոր ել 7 լարանի քնարի համեմատ եւ համադրել 7 մոլորակ–ձայների հետ, ապա առաջանում են հակասութիւններ՝ տարերքների որակների եւ մոլորակների ու ձայնեղանակների միջեւ: Միւս լարերին պէտք է համապատասխանեն միւս ձայն–եղանակները՝ կողմերը:

ա¤ Եթէ ընդունենք կվարտ–կվինտային լարուածքը, ապա կը լինի այսպէս ¥օրինակ՝ եթէ ընդունենք Գապասաքալեանի վկայութիւնը մոլորակների ձայների վերաբերեալ¤©




Արդէն հակասական է այն, որ Արեւը համապատասխանում է Ջուր տարերքին եւ որակով ցուրտ ու խոնաւ է, եւ հակասական է այն, որ կողմ կոչուող ձայնեղանակները բուն ձայնեղանակների համեմատ անկանոն դասավորութիւն են ունենալու: ¥Խառնաշփոթը է՛լ աւելի է խորանում, եթէ փորձում ենք գում արել շաբաթուայ 7 օրերը, 7 ձայնաւորները եւայլն¤: բ¤ Եթէ ընդունենք գլխաւոր ձայնեղանակների աստիճանական լարուածքը ¥արդէն քննարկել ենք¤



Այս կերպ վերին երեք լուսատուներին կամ չեն համապատասխանելու 4 թուին վերաբերող միաւորն երը, կամ էլ՝ Արեւին վերաբերողները ¥որպէս վերին ոլորտ¤, պիտի վերաբերէին նաեւ մնացեալներին, ինչը տրամաբանական չէ: Բացի այդ, այսպիսի ընդհանուր համակարգում ամէն լուսատուին պիտի համապատասխանի մէկ ձայնաւոր ¥կը լինի 7 ձայնաւոր¤, եւ այդ դէպքում ինչպէս էլ դասաւորուեն ձայնաւորները, հակասութիւն կ’առաջանայ. կամ թաւ ձայնաւորը կը համընկնի սոսկ լարին ¥բարձրին¤ կամ սոսկ ձայնաւորը՝ բութ լարին կամ թաւին ¥ցածրին¤1 ¥օրինակը տե՛ս վերը¤: Այս ձեւով հակասութիւնն երը աւելի են խորանում եւ ամէն ինչ խճճւում է, երբ փորձում ենք համապատասխանեցնել շաբաթուայ օրերը ¥որոնցից իւրաքանչիւրն իր բնոյթով պիտի համապատասխանի թէ տարերքին, թէ միւս որակն երին¤, 7 գոյները եւ յատկապէս 12 կենդանակերպերը, որոնք մենք դասաւորել էինք չորս լարանի քնարի լարերի համեմատ: Սակայն այստեղ նրանք չեն կարող ամբողջովին համապատասխանել 7 լարանի քնարի չորս լարերին միայն, քանզի այդ դէպքում միւս երեք լուսատուները առնչութիւն չեն ունենայ համաստեղութիւնների հետ, եւայլն: Եթէ առաջին ձայնեղանակը ընդունենք Արեւի ձայնից՝ c՛–ից եւ դէպի վեր դասաւորենք միւսները ¥ԲՁ, Գձ, Դձ¤, ապա դրութիւնը ըստ էութեան չի փոխուի՝ կը մնան նոյն անման հակասութիւնները: Ուրեմն պարզ է, որ վերոյիշեալ 4–ի եւ 7–ի ներդաշնակութեան տրամաբանական կապերն աւելի հին ժամանակների են վերաբերում, քան մեր նշած լարուածքների ժամանա- կաշրջաններն են: Նոյն կերպ, հակառակ կարգով, հակասութիւններ են առաջանում նաեւ յունական ձայնաշարի առումով, քանզի միեւնոյն է՝ Արեւը գտնւում է մէջտեղում, եւ նրանց ձայնաւորներն էլ ¥գլխ աւոր¤ աստիճանական կարգով են դասաւորուած, եւ ապա կողմերն են աստիճանական կարգով: Անանիայ եւիրակացին գրում է, որ ամէն լուսատու ունի շաբաթուայ իր համապատասխան օրը, նախապէս նշելով, որ շաբաթը սկսւում է կիրակիից© այսպես՝ Ա – կիրակի – Արեւ, Բ – երկուշաբթի – Լուսին, Գ – երեքշաբթի – Հրատ, Դ – չորեքշաբթի – Փայլածու,Ե – հինգշաբթի – Լուսնթագ, Զ – ուրբաթ – Արուսեակ, Է – շաբաթ – Երեւակ: Նա ցոյց է տալիս նաեւ, որ նոյնն է կարգը յոյների եւ պարսիկների մօտ, եւ բերում է նոյն անունները: Հարոյեանը, օգտուելով միջնադարեան ձեռագրերում հանդիպող «Ձայնգիւտ©©©» բաժնից, որը բացատրում է օրերի եւ ձայնեղանակների առնչութիւնները ¥թէ ո՛ր օրը ո՛ր ձայնեղանակին է համընկնում¤, բաւական քննում է խնդիրը, բայց թոյլ է տալիս էական սխալներ: Նա ցոյց է տալիս որ այդ գրուածքի համաձայն հայկական ութ ձայնեղանակները ¥չորս բուն եւ չորս կողմ¤ յաջորդում են հերթով իրար, եւ եթէ երկուշաբթի օրը համապատասխանում է առաջին ձայնեղանակին ¥ԱՁ¤, ապա յաջորդ երկուշաբթի այն կը համապատասխանի ութերորդ ձայնեղանակին ¥վերջ ձայնին՝ ԴԿ–ին¤, իսկ յաջորդ երկուշաբթի կը համապատասխանի նրա նախորդին՝ ԴՁ–ին եւայլն, այսպէս©


Ձայները սկսւում են մեծ օկտաւայի լեա–ից եւ լրացնում 56 օրերը, որոնք կազմում են ութ շաբաթ: Սակայն այս շարժական եւ փոփոխական համակարգից առաջ Հարոյեանը բերում է նաեւ լուսա- տուների եւ օրերի ընդունուած կարգը1: Այսպէս՝



Դկ–ն արդէն կը լինի երկուշաբթի–Լուսին: ԱՁ–ԴԿ յաջորդական կարգը Հարոյեանը նկատում է հայկական ձեռագրի տուեալների հիման վրայ: Սակայն նա սխալւում է, երբ փորձում է մեր ձայնեղանակների ձայնաշարերը նոյնացնել յունականի հետ, սխալւում է նաեւ, որ փոփոխական է համարում ձայնեղանակների ձայնաշարերը ¥ուրեմն եւ կառուցուածքը¤, այսինքն, ըստ նրա, ամէն շաբաթ՝ ԱՁ–ն այլ հնչիւնաշար ունի եւ այլ ձայնեղանակ է ըստ էութեան:

ՁԱՅՆԵՂԱՆԱԿ

Լուսատուների նման հերթականութիւնը ցանկացած դէպքում չի ձեւաւորում ամբողջական ներդաշնակ համակարգ ընդհանրապէս եւ՝ յատկապէս մեր երաժշտական հին համակարգի առումով, որովհետեւ հնում մեզ մօտ այդպէս չի եղել լուսատուների դասաւորութիւնը (ինչպէս կը տեսնենք յետոյ):





Ձայնեղանակների նման մի համակարգ է բերում Յ. Յովհաննիսեանը1:

Չնշելով աղբիւրը, նա գրում է. «Հայկական լարերը իրենց կառուցուածքով պարսկականի հետ են շաղկապուած եւ ստացել են հետեւեալ պատկերը. ԱՁ – c, ԲՁ – d, ԳՁ – e, ԴՁ – f, ԱԿ – g, ԲԿ – a, ԳԿ – h, ԴԿ - c՛»: Շատ հնարաւոր է, որ վերջին դարերում որեւէ դպրոցում նման համակարգը ընդունու ած եւ կիրառուած կը լինի, սակայն մեր բուն համակարգը (բուն ձայների եւ կողմ ձայների յարաբե- րութիւնները) ոչ պարսկականի, ոչ յունականի եւ ոչ էլ մէկ այլ տեսակի նման է, այն բոլորովին ինքնա- տիպ է, եւ միայն այդ ձեւն է համապատասխանում ներդաշնակօրէն տիեզերաշէնքին:

Վերոյիշեալ համակարգին եւս հնարաւոր չէ համապատասխանեցնել չորս գլխաւոր ձայնեղանակն երը, չորս տարերքներն ու նրանց որակներին համապատասխանող ձայներանգները, որովհետեւ ձայն եղանակների ձայները կվինտային յարաբերութեամբ են դասաւորուած եւ տարերքների բարձրացման զուգընթաց չեն բարձրանում, այլ, օրինակ, ԲԿն, որ գտնւում է ջրի ու օդի մէջտեղում, օդից, բուն ձայնից (h) կվարտա բարձր է (e՛), եւ խախտւում է մոլորակների աստիճանական բարձրութիւնը: Իսկ եթէ դասաւորենք աստիճանական կարգով՝ ըստ մոլորակների աստիճանական բարձրութեան, ապա կը լինի նոյնը, որ արդէն քննել եւ ցոյց ենք տուել հակասութիւնները: Բացի այդ, այժմ կ’առաջանայ մի նոր հակասութիւն, այն է՝ շաբաթուայ օրերի ոչ հերթական, այլ խառը դասաւորութիւն. օրինակ՝



Նոյնը վերաբերում է թէ՛ յունական, թէ՛ հնդկական համակարգերին, եւ նման այլ հակասութիւններ շատ կը լինեն, քանզի Արեւը ձայնաշարում գտնւում է մէջտեղում, եւ ձայնեղանակների հերթականութիւնն էլ նման ձեւն ունի: Այս հակասութիւնների շարքը կարելի է շարունակել, քանզի եթէ փորձենք մէկ ու մէջ դասաւորելով համաձայնեցնել չորս տարերքները, ապա հակասութիւն է առաջանում միւսների միջեւ, եթէ ըստ շաբաթուայ օրերի ենք դասաւորում, ձայների հերթականութիւնն է խախտւում (ուստի նաեւ ձայնաւոր տառերինը նոյնպէս կը խախտուի, եթէ փորձենք միացնել), եթէ ըստ ձայների հերթականութեան ենք դասաւորում, ապա խառնւում են շաբաթուայ օրերը, եւ տարերքներն ու նրանց որակն երը չեն համապատասխանում 7 մոլորակների եւ միւսների հետ: (Փաստօրէն, մոլորակների նման դասաւորութիւնը պտղոմէոսեան համակարգն է, որը ցոյց է տալիս լուսատուների հեռաւորութիւնը Երկրի համեմատ):

Այս խնդիրը թւում է անլուծելի, քանզի կասկած է առաջանում, որ չորս տարերքների եւ նրան հա- մապատասխանող որակների ու այլ բաների եւ 7 լուսատուների ու նրանց համապատասխանողների համապատասխանութիւնները չկան, այլ չորս թուի հետ կապուածը առանձին է, եօթինը՝ առանձին, եւ կարծես դրանց անհակասական միասնութիւնը անհնարին է: Սակայն հարց է ծագում. արդեօք հին Հայաստանում այդպէս են համարել լուսատուների դասաւորութիւնը (յատկապէս այն, որ Արեւը գտնւում է կենտրոնում): Այսպէս, Անանիայ Շիրակացին (7րդ դար) վկայում է, որ ըստ մեր նախկին հոգեւոր հայրերի՝ «ներքեւում, իր գօտում շարժւում է Լուսինը: Նրանից վերեւ, իրենց գօտիներում, շարժւում են հինգ մոլորակ աստղերը: Իսկ նրանցից վերեւ, իր գօտում գտնւում է Արեգակը»2:

Ուրեմն հին Հայաստանում 7 լուսատուներից Արեւը համարուել է ամենաբարձրը (այս մասին աւելի հին աղբիւրներ եւս ունենք): Յաջորդ խնդիրը վերաբերում է ձայնեղանակների ձայների յարաբերութեանը, որի համեմատ եւ պիտի դասաւորուեն տարերքներն ու լուսատուները:

Մեր ձայնեղանակների ձայների կարգի մասին

բարեբախտաբար վկայութիւն եւս պահպանուել է. այսպէս՝ ըստ Խաչատուր Էրզրումցու1, ձայները աստիճ անական կարգով բարձրանում են հետեւեալ յաջորդականութեամբ՝ Աձ. Ակ. Բձ. Բկ. Գձ. Գկ. Դձ.
Դկ. (այսինքն՝ Ակն բարձր է Աձից, Բձն՝ Ակից, եւ այսպէս շարունակ բարձրանում են հերթով մինչեւ Դկ): Ստորեւ տալիս ենք Խաչատուր Էրզրումցու վկայութիւնը կրճատումներով.
Աձ. Եւ նա, որ առաջին դնի. առաջին ձայն յարանուանի: Եւ է, որ ցածրագունեղ է. այն, որ խոշորագունեղ է: Յայնմանէ զօրինակ կալցուք. աստանօր առաջադրեսցուք:
Ակ. ...Այս քան զառաջին բարձրանայ. եւ ի միասին նրբանայ:
Բձ. ...Եւ սա քան զերկրորդ բարձրանայ. ի միասին անուշանայ:
Բկ. ...Եւ սա քան զերրորդն բարձրանայ. այս է, առաւել վերանայ:
Գձ. ...Այս քան զչորրորդ բարձրանայ. ի միասին բարականայ:
Գկ. ...Քան զհինգերորդ բարձրանայ. եւ առաւել անուշանայ:
Դձ. ...Քան զվեցերորդն վերանայ. եւ սա առաւել սլանայ:
Ահա լուսատուներին եւ ձայնեղանակներին վերաբերող նշուած երկու փաստերը ըստ էութեան լուծում են մեզ հետաքրքրող խնդիրը:
Փորձենք այժմ կառուցել:
ԴԿ
I – կիրակի – Արեւ – b – ԴՁ – Հուր – սուր
VII – շաբաթ – Երեւակ – a – ԳԿ
VI – ուրբաթ – Արուսեակ – g – ԳՁ – Օդ – սոսկ
V – հինգշաբթի – Լուսնթագ – f – ԲԿ
IV – չորեքշաբթի – Փայլածու – e – ԲՁ – Ջուր – թաւ
III –երեքշաբթի – Հրատ – d – ԱԿ
II – երկուշաբթի – Լուսին – c – ԱՁ – Հող – բութ





- ------------------------
1. Կոմիտաս, «Բժշկութիւն երաժշտութեամբ», Թէօդիկ, Ամենուն Տարեցոյց, Կ.Պոլիս, 1915, էջ 242–246:
1. Ղազանչեան Տիրան. Էլեմենտների ուսմունքը հայ բնափիլիսոփայութեան մէջ (Ե-ԺԱ դդ.), Տեղեկագիր Հայկական ՍՍՌ ԳԱի, 1991, էջ 3253:
2. Կոմիտաս. Յօդուածներ ուսումնասիրութիւններ, էջ 114116:
3. Գապասաքալեան Գրիգոր. Գիրք երաժշտական, Կ. Պոլիս, 1802:

1 Կոմիտաս. Յօդուածներ ուսումնասիրութիւններ, էջ 114116:
2 Թահմիզեան Ն., Քննական տեսութիւն հայոց հին միջնադարեան երաժշտութեան պատմութեան, Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների, 1971, թիւ 5:

1 Թահմիզեան Ն., Քննական տեսութիւն հայոց հին միջնադարեան երաժշտութեան պատմութեան, Լրաբեր հասարակա- կան գիտութիւնների, 1971, թիւ 5:
2 Տե՛ս Մ. Մաշտոցի անուան Մատենադարան, ձեռագիր 7707, էջ 262 բ:

1 Թահմիզեան Ն., Մովսէս Սիւնեցին նրա «Յաղագս կարգաց» գրուածքը, Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների, 1972, թիւ 11:
2 Մ. Մաշտոցի անուան Մատենադարան, թիւ 7117, էջ 141ա:

1 Գիրք երաժշտական, էջ 99100:
2 Գիրք երաժշտական, էջ 327:

1 Տե՛ս մեր «Առոգանութիւն» հատորում՝ «Հայկական յունական ասերգի ընդհանրութիւններն ու տարբերութիւնները», էջ 546566:

1 Մատենադարան. ձեռագիր թիւ 1903, էջ 274ա, 275բ, ձեռագիր թիւ 559, էջ 34բ այլուր:
2 Աբրահամեան Ա.Գ., Հայ գիր գրչութիւն, 1973, էջ 185186:
3 Կոմիտաս, Տետր երաժշտութեան, «Մշակոյթ» ամսագիր, Երան, 1989, թիւ 1 (յուլիսօգոստոս), էջ 49 (նախաբանը ծանօթագրութիւնները՝ տողերիս հեղինակի):
4 Նոյն տեղում, էջ 5055:

1 Գիրք երաժշտական, էջ 87:
2 Նոյն տեղում, էջ 93:
3 Մեր համոզմամբ, սա փոփոխուած (ոչ նախնական) համակարգ է, նոյն կերպ փոփոխուել է մեր համակարգը (տե՛ս յաջորդ էջերը):

1 Պարզ է, որ չորս լարանի քնարի վրայ, եթէ մատնատեղերը գործածենք, ապա կարող ենք ստանալ 7 ձայները, բայց տիե- զերաշէնքը կառուցելու համար կ’առաջանան հակասութիւններ (տե՛ս արաբական օրինակը):

1 Մենք քառեակում եօթ ձայնաւորները համապատասխանեցրել էինք կիսաձայներով. իսկ այստեղ ամէն լուսատուին պէտք է մի ձայնաւոր համապատասխանի:

1 Յ. Յովհաննիսեանի գրքն անտիպ է պահւում է ՁԱԳԹում:
2 Անանիայ Շիրակացի, Մատենագրութիւն, Եր., 1972:

1. Թահմիզեան Ն., Խաչատուր Էրզրումցին որպէս հայ երաժշտութեան տեսաբան: ՀՍՍՀ ԳԱ Լրաբեր, 1966, թիւ 11: