ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑԸ ԻՐ ՍԿԶԲՆԱՒՈՐՈՒՄԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ՕՐԵՐԸ (համառօտ ակնարկ)

Հայոց պատմութեան հնագոյն շրջանը ներկայումս հարուստ է տակաւին չլուսաանուած շատ հարցերով: Այս շրջանին վերաերող ազմաթիւ հարցեր այսօր կամ նաւ պատասխան չունեն, եւ կամ էլ ունեն իրար հակասող մէկից աւելի պատասխաններ: Այս կարգի հարցերի թուում են հայկական հնագոյն օրացոյցին (կամ օրացոյցներին) վերաերող հարցերը:

Հայոց հնագոյն օրացոյցի մասին մեր ներկայ իմացութեան թերի լինելը պայմանաւորուած է հիմնականում երկու գործօնով. նախ, որ մեզ շատ քիչ տեղեկութիւն է հասել այդ մասին. ընդ որում, ուղղակի տեղեկութիւն նաւ չկայ եւ եղած կցկտուր տեղեկութիւնն էլ համարեա ամողջովին անուղղակի է (վերաերում է ոչ թէ հէնց օրացոյցին, այլ նրա հետ առնչուող տարեր աների):

Երկրորդ, որ ցարդ կատարուած հետազօտութիւններում օրացոյցը դիտարկուել է գերազանցապէս կիրառական-սպառողական տեսանկիւնից, զուտ իր ժամանակաչափութեան գործիք կոչուած տնտեսական ինչ-ինչ պէտքերի գոհացում տալու համար: Մինչդեռ օրացոյցի այդպիսի ընկալումը, մեղմ ասած աւական թերի է: Տարեր երկրներում, տարեր ժամանակներ տարեր ազգերի օգտագործած ազմաթիւ օրացոյցների, դրանց փոփոխութիւնների ուսումնասիրութիւնը ցոյց է տալիս, որ զուտ կիրառական-սպառողական-տնտեսական տեսանկիւնից դիտելով, կարելի չէ ացատրել օրացոյցների այսօր մեզ յայտնի մեծ ազմազանութիւնը, առաւել եւս միեւնոյն երկրում միեւնոյն ազգի կիրառած օրացոյցի յաճախ դիտուող «տարօրինակ» փոփոխութիւնները ժամանակի ընթացքում:

Տարեր օրացոյցների վերաերեալ զանազան տուեալների համեմատութիւնը ցոյց է տալիս, որ օրացոյցների փոփոխութիւնները (արեփոխումներն ու փոխարինումները), որպէս կանոն, կապուած են կրօնի-հաւատի, աշխարհայեացքի փոփոխութիւնների հետ: Օրինակ կարող են ծառայել իրանական օրացոյցները, որոնց դէպքում երեմն առաւել ճշգրիտ օրացոյցը փոխարինուել է անհամեմատ աւելի անճիշդ օրացոյցով զուտ կրօնական պատճառներով: Կրօնի դերը օրացոյցի հարցերում ակնառու երեւում է նաեւ Հայոց օրացոյցի պարագայում, որ աւելի մանրամասն կը տեսնենք ստորեւ յընթացս շարադրանքի: Համեմատաար նոր ժամանակների ակնառու օրինակ է Ֆրանսական յեղափոխութիւնը, որ փոխելով պետական վերաերմունքը կրօնի նկատմամ, փոխեց եւ պաշտօնական օրացոյցը: Այս նոյնը հաստատող հին ու նոր օրինակներ շատ կան, աւարարուենք, սակայն, նշուածով, եւ տեսնենք, ինչ եզրակացութեան կարելի է գալ սրանից:

Սա նշանակում է, որ օրացոյցը սերտօրէն կապուած է կրօնի հետ, եւ աւելին օրացոյցը մասն է կրօնի: Իրօք, եթէ նկատի ունենանք այն ացառիկ առաջնային դերը, որ կրօնն ունեցել է հասարակութեան կեանքում, մեզնից մի քանի հազար տարի առաջ, ակնյայտ կը դառնայ, որ հէնց կրօնը պիտի լինէր օրացոյցի ստեղծողը, ձեւաւորողը, կարգադրողն ու պահպանողը: Յայտնի է, որ հնում կրօնական պատկերացումները անչափ սերտ առնչուած են եղել երկնային-աստղագիտական իրողութիւններին: Եւ, ըստ այդմ, նական է, որ հարկ պիտի լինէր ինչ-որ կերպ ապահովել կրօնական զանազան իրողութիւնների (տօների, ծէսերի, զանազան խորհուրդների) ճշգրիտ կապը երկնայինաստղագիտական համապատասխան իրողութիւնների (աստղերի, համաստեղութիւնների ծագման, մայրամուտի, Լուսնի փուլերի, Արեւի ծագման, մայրամուտի եւն) հետ: Սա աւելի քան նական է, եթէ նկատի ունենանք, որ հնում երկնային լուսատուներն իրենք աստուածացուած են եղել եւ մեզ յայտնի ոլոր հին դիցարաններում էլ եղել է երկնային լուսատուների պաշտամունք այս կամ այն կերպ: Իսկ սա իր հերթին նշանակում է արդէն որոշակի օրացոյցի անհրաժեշտութիւն: Ըստ այսմ, նական է, որ ամեն մի կրօն պիտի ստեղծէր ի՛ր օրացոյցը ըստ իր աշխարհայեացքի ու պաշտամունքի: Այսինքն, ոչ միայն օրացոյցը ստեղծւում է կրօնի «պատուէրով», այլեւ օրացոյցը հէնց աղկացուցիչ մասն է կրօնի, նրա կարեւոր կիրառական աղադրիչներից մէկն է:

Նկատի առնելով օրացոյցի այսպիսի առնչութիւնը կրօնի-հաւատքի հետ, նականաար, հարկ է օրացոյցին (դրա կառուցուածքին, փոփոխութիւններին) վերաերող հարցերը քննելիս հաշուի առնել անպայման նաեւ (նախ եւ առաջ) օրացոյցի կրօնական-պաշտամունքային կողմը: Այսինքն, հարկ է միշտ նկատի ունենալ այն (կրօնական-աշխարհայեացքային) պատճառները, որոնք օրացոյցի առաջացման, գոյութեան հիմքն են: Ինչպէս ստորեւ կը տեսնենք, ա՛յսպիսի մօտեցումը հնարաւորութիւն է տալիս պատասխանել տակաւին չլուծուած մի շարք հարցերի, հասկանալ «տարօրինակ» թուացող օրացուցային որոշ իրողութիւններ, եւ, որպէս նական հետեւանք այս ամենի, որոշակիօրէն ընդլայնել մեր իմացութիւնն ու պատկերացումները հայկական (եւ ոչ միայն հայկական) հնագոյն օրացոյցների, դրանց առնչութիւնների ու փոփոխութիւնների մասին:

Հայկական օրացոյցներին վերաերող հետազօտութիւնների համար աւանդաար, որպէս ելակէտային տուեալներ ծառայել են միջնադարեան հայ տոմարագէտների աշխատութիւններով մեզ հասած տեղեկութիւնները: Սրանք հիմնականում միջնադարում Հայաստանում օգտագործուած տարեր օրացոյցների նկարագրութիւններ-ացատրութիւններ են, որոշ հարեւան ազգերի օրացոյցների նկարագրութիւններ, հայկական եւ որոշ այլ օրացոյցների համեմատութիւններ ու նաեւ որոշ աւանդական տեղեկութիւններ հայկական օրացոյցի անցեալի մասին: Այս տեղեկութիւնների հիման վրայ մենք աւական լրիւ պատկերացում ենք կազմում հայկական միջնադարեան օրացոյցների, դրանց փոփոխութիւնների եւ դրանց աղերսուող պատմական անցքերի մասին:

Առաւել հին շրջանում Հայաստանում կիրառուած օրացոյցների մասին ուղղակի տեղեկութիւններ այս միջնադարեան աղիւրներում չկան:

Հայկական հնագոյն օրացոյցների մասին կարծիք կազմելու համար ցարդ կիրառուած է երկու մօտեցում: Առաջինը այն է, որ 5-րդ դարից մեզ յայտնի օրացոյցի կառուցուածքը վերագրւում է դրան նախորդած ժամանակներին ընդհուպ մինչեւ հայկական օրացոյցի սկզնաւորումը (ն.Ք. 25 - 24-րդ դարերը): Երկրորդ մօտեցումը հիմնուած է ժայռապատկերների եւ զանազան հնագիտական գտածոների ուսումնասիրութեան վրայ: Ընդ որում, նշենք, որ թէպէտ ժայռապատկերային ու հնագիտական «օրացուցային» նիւթը շատ ծաւալուն է, այդուհանդերձ, ի հետեւանք դրա ուսումնասիրութեան անաւարարութեան, այս երկրորդ մօտեցմամ եւս (ինչպէս եւ առաջինով) յստակ պատկերացում չի կազմուած հայկական հնագոյն օրացոյցների մասին:

Ստորեւ կը փորձենք ի մի երել-ամողջացնել մեր իմացածը հայկական հնագոյն, հին եւ միջնադարեան օրացոյցների մասին: Այս կարգի հետազօտութիւններն ընդհանրապէս արւում են «հակառակ ժամանակային» յաջորդականութեամ ներկայից դէպի անցեալը: Ընդ որում, այս դէպքում հետազօտութեան իւրաքանչիւր փուլում ստացուած արդիւնքը որպէս ելակէտային տուեալ է ծառայում յաջորդ փուլի (դրան նախորդած ժամանակաշրջանին վերաերող) հարցերը քննելիս:

Հետազօտութեան այս եղանակը նագիտութեան մէջ յայտնի է «հակադարձ խնդիր» անունով: Սրա մի էական առանձնայատկութիւնն այն է, որ յաճախ ուղղակի տեղեկութիւնների պակասը լրացւում է առաջին հայեացքից խնդրի հետ կապ չունեցող կողմնակի անուղղակի տեղեկոյթով: Մեր դէպքում օրացոյցի հարցերը լուծելու համար, որպէս կողմնակի, անուղղակի տեղեկոյթ, կ’օգտագործուեն զանազան (օրացոյցի հետ առաջին հայեացքից կապ չունեցող) տեղեկութիւններ մշակոյթի տարեր նագաւառներից, պատմութիւնից եւ այլուստ:

Այդուհանդերձ, սոյն ակնարկը չծանրաեռնելու եւ առաւել ընկալելի դարձնելու միտումով, այստեղ աց կը թողնուեն ազմաթիւ փաստերի քննարկումները, ապացոյցները եւ որոշ մանրամասներ: Սրա հետ մէկտեղ, շարադրանքը (ինչպէս հետազօտութիւնը) կը տրուի հակառակ ժամանակային յաջորդականութեամ տրամաանական ամողջականութիւնը պահպանելու միտումով:

Արդ ի մի երենք այն ամենը, ինչ մեզ յայտնի է հայկական օրացոյցի աւանդական կառուցուածքի մասին:

Ա. Հայկական օրացոյցի աւանդական կառուցուածքը:

Միջնադարից մեզ հասած զանազան սկզնաղիւրներով մեզ է աւանդուել հայկական օրացոյցի հետեւեալ կառուցուածքը:

Տարին աղկացած է եղել 12 ամիսներից, որոնցից իւրաքանչիւրը պարունակել է 30-ական օր: Այս 12 ամիսներից յետոյ տարեվերջում դրուել են 5 յաւելեալ օրեր. սրանք դիտուել են տարուց դուրս և համարուել են արարչութեան օրեր (արարչութեան հինգ օրերը, որոնք նախորդել են մարդու արարմանը): Ընդհանուր անուամ այդ հինգ օրերը կոչուել են Աւելիք կամ աւուրք աւելեաց:

Այսպիսով, օրացուցային պարերաշրջանը դարձել է 365 օր (12 ամիս x 30 օր + 5 օր = 365 օր): Նահանջի օր այստեղ չի կիրառուել: Ուշ միջնադարի որոշ մատենագիրների եւ տոմարագէտների երկերում հանդիպում են դէպքեր, եր տարուայ վերջում դրուող յաւելեալ օրերը դիտուած են իր առանձին 13-րդ «ամիս», աղկացած միայն 5 օրից: Աւելեաց օրերը (Աւելիքը) իր առանձին ամիս է դիտուած նաեւ արդի հայ տոմարագէտներից ոմանց աշխատութիւններում: Սակայն յիշենք այս առիթով, որ ե՛ւ Անանիա Շիրակունին (Շիրակացին), ե՛ւ Յովհաննէս Սարկաւագը, ե՛ւ միջնադարի այլ ականաւոր տոմարագէտներ հայկական օրացոյցում իմացել են միայն 12 ամիս, իսկ Աւելիքը (աւելեաց օրերը) համարել են տարուց դուրս արարչութեան օրեր: Եւ դա նական էլ է, զի ամիս հասկացութիւնը ընդհանրապէս կապուած է Լուսնի փուլերի պարերութեան հետ (որ մօտ 30 օր է), ուստի եւ չի կարող լինել 5-օրեայ «ամիս»: Փաստօրէն, հայկական միջնադարեան տոմարագիտութեան մէջ տարին համարուել է միայն 360 օր, իսկ 5 յաւելեալ օրերը դրուել են «տարուց դուրս» (օրացուցային պարերութիւնը նականին մօտեցնելու համար):

Այս 365-օրեայ պարերաշրջանը մօտ քառորդ օրով կարճ է արեւադարձային տարուայ տեւողութիւնից (365,2422 օր), որի հետեւանքով էլ այսպիսի տարիներով օրացոյցի տարեմուտը պիտի լինէր շարժական եւ 1506 արեւադարձային տարում այս օրացուցային տարուայ սկիզը պիտի շրջէր տարուայ եղանակներով: Այսինքն, 1506 արեւադարձային տարում պիտի հաշուուէր 1507 հայկական 365-օրեայ տարի (1506 x 365,2422 = 1507 x 365):

Այսպիսին է եղել հայկական օրացոյցը միջնադարում, ընդհուպ մինչեւ Յովհաննէս Սարկաւագի տոմարական արեփոխումը: Փաստեր կան վկայող, որ Հայոց օրացոյցի կառուցուածքն այդպիսին է եղել նաեւ քրիստոնէութեանը նախորդած դարերում[1]: Այսինքն, միջնադարեան հայկական օրացոյցի այս կառուցուածքը ժառանգութիւն է նախաքրիստոնէական ժամանակներից:

Հայկական օրացոյցում յատուկ անուններ են ունեցել ե՛ւ տարուայ 12 ամիսները, ե՛ւ ամսուայ 30 օրերը, ե՛ւ էլ յաւելեալ 5 օրերը: Ահա հայկական ամիսների եւ օրերի անունները:

Ամիսներ
1. Նաւասարդի,
2. Հոռի,
3. Սահմի,
4. Տրէ,
5. Քաղոց,
6. Արաց,
7. Մեհեկան,
8. Արեգ,
9. Ահեկան,
10. Մարերի,
11. Մարգաց,
12. Հրոտից:


Որոշ ամսանուններ մեզ հասել են տարերակներով, ինչպէս Տրէ-Տրեայ, Մեհեկան-Մեհեկի, Մահեկի, Ահեկան-Ահկի: Մեզ են աւանդուել նաեւ երկու ամսանունների հին, նախնական տարերակները: Ըստ Յովհաննէս Երզնկացու եւ Անանիա Շիրակունու վկայութիւնների, Հոռի (Խոռի) ամիսը նախապէս կոչուել է Մատրան (այստեղից էլ Աշխարհամատրան տօնի անունը), իսկ Ահեկանը նախապէս եղել է Հարաւանց (կայ եւ Հարուանց ձևը):

Օրանուններ
1. Արեգ
2. Հրանդ
3. Արամ
4. Մարգար
5. Ահրանք
6. Մազդեզ
7. Աստղիկ
8. Միհր
9. Ձոպաբեր
10. Մուրց
11. Երեզկան
12. Անի
13. Պարխար
14. Վանատուր
15. Արամազդ
16. Մանի
17. Ասակ
18. Մասիս
19. Անահիտ
20. Արագած
21. Գրգուռ
22. Կորդուիք
23. Ծմակ
24. Լուսնակ
25. Ցրօն
26. Նպատ
27. Վահագն
28. Սիմ
29. Վարագ
30. Գիշերավար:

Աւելեաց 5 օրերի անուններն են.

1. Լուծ,
2. Եղջերու,
3. Ծկրաւորի,
4. Արտախոյր,
5. Փառազնոտի:

Օրացուցային այս անուններից զատ մեզ հասել են նաեւ հայկական ժամանունները: Օրը աժանուել է երկու մասի ցերեկ եւ գիշեր, որոնք էլ, իրենց հերթին, աժանուել են 12-ական ժամերի, որոնցից իւրաքանչիւրն ունեցել է իր յատուկ անունը: Ցերեկ է համարուել արեւածագից մինչեւ արեւամուտ ժամանակը, իսկ գիշեր Արեւի մայրամուտից մինչեւ արեւածագ: Բնականաար, այսպիսի աժանմամ, ցերեկային եւ գիշերային ժամերի տեւողութիւնները տարեր կը լինէին տարուայ տարեր եղանակներին. ամռանը երկար կը լինէին ցերեկային ժամերը եւ կարճ գիշերայինները, իսկ ձմռանը ընդհակառակը երկար կը լինէին գիշերային ժամերն ու կարճ ցերեկայինները: Օրինակ, այսպիսի ժամաաժանմամ, ամառնամուտի օրերին գիշերային մէկ ժամը (ժամանակի այսօրուայ միաւորներով) պիտի տեւէր ընդամենը 45 րոպէ, իսկ ցերեկային մէկ ժամը 75 րոպէ:

Այսպիսի անհաւասար ժամաաժանումը, որ չէր կարող յարմար լինել կենցաղի ու տնտեսութեան մէջ (առաւել եւս գիտութեան մէջ), անշուշտ, պիտի ստեղծուած լինէր կրօնական-պաշտամունքային նկատառումներով: Կան տուեալներ յօգուտ այն անի, որ արդէն վաղ միջնադարում (գոնէ 4-րդ դարից) Հայաստանում կիրառուել է օրուայ աժանումը 24 հաւասար ժամերի (անկախ գիշերց երեկից)[2]: Թէ երուանից է անհաւասար ժամաաժանումը փոխարինուել հաւասար ժամաաժանմամ Հայաստանում, դժուար է ասել, յայտնի է միայն, որ անտիկ գիտութեան մէջ առաջին անգամ օրուայ հաւասար ժամաաժանում կիրառել է Կղաւդիոս Պտղոմէոսը (2-րդ դար):

Ի տարերութիւն ամսանունների եւ օրանունների, հայկական ժամանունները մեզ են հասել հիմնականում մէկից աւելի տարերակներով: Ահա հայկական ժամանունները (իրենց տարերակներով):

Ցերեկային ժամեր

1. Այգն,
2. Ծայգն (Ծագեալն),
3. Զօրացեալն (Զայրացեալն),
4. Ճառագայթեալն,
5. Շառաւիղեալն (Շառաւեղն, Շառաւեղեալն),
6. Երկրատեսն,
7. Շանթակալն (Շանթակողմն, Շանթակողն),
8. Հրակաթն,
9. Հուր թափեալն (Հուր կաթեալն,Հուր փայլեալն),
10. Թաղանթեալն (Թաղարթափեալն),
11. Առաւարն (Տարափն),
12. Արփողն (Տարափողն):

Գիշերային ժամեր

1. Խաւարականն (Խաւարակն, Գիշերակն),
2. Աղջամուղջն (Աղջամղջակն),
3. Մթացեալն (Բաւանդակն),
4. Շաղաւօտն (Խուժակն),
5. Կամաւօտն (Համառօտն),
6. Բաւականն (Կատաղատեսն),
7. Հաւթափեալն (Խօթափեալն),
8. Գիզակն (Գիջակ, Դազակն),
9. Լուսաճեմն (Լուսակ, Լուսագայ),
10. Առաւօտն (Փողահարն),
11. Լուսափայլն (Հետազօտն),
12. Փայլածումն (Կաքաւողն):

Այս ժամանուններից որոշները այսօր էլ հայերէնում կիրառական առեր են եւ նշանակում են օրուայ տարեր մասերը (այգ, ծայգ, առաւօտ, աղջամուղջ եւն):

Հայկական օրացոյցի այս աւանդական կառուցուածքը ընդհանրապէս չի վիճարկուել: Այս հարցում միակ տարակարծութիւնը հ. Ղ. Ալիշանի ենթադրութիւնն է, ըստ որի, հնում այս շարժական տարեմուտով օրացոյցի հետ մէկտեղ Հայերն ունեցել են մի այլ օրացոյց եւս, Յուլեան օրացոյցի նմանութեամ չորս տարին մէկ մուծուող նահանջի օրով եւ 365,25 օր միջին տեւողութեամ տարիներով3: Սակայն այս ենթադրութիւնը տոմարական ոեւէ փաստի վրայ յեցած չէ, եւ ընդհակառակը, կան փաստեր յօգուտ այն անի, որ քիստոնէութեան մուտքին նախորդած ժամանակաշրջանում երկար դարեր Հայաստանում կիրառուել է 365-օրեայ հաստատուն աննահանջ տարիներով եւ շարժուն տարեմուտով օրացոյցը[4]:

Հիմք ընդունելով հայկական օրացոյցի այսպիսի կառուցուածքը, տարեր հետազօտողներ փորձեր են արել տոմարական ետհաշուարկով գտնելու Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզը, որ ըստ տարեր հեղինակների, դրւում է ն.Ք. 2492-ից ն.Ք. 455 թթ. միջակայքում5: Այս հարցը քննարկած ոլոր հեղինակներն էլ լռելեայն ընդունում են, որ հայկական օրացոյցի կառուցուածքը իր սկզնաւորումից մինչեւ 5 - 6-րդ դարը (30-ից 9 դար) եղել է անփոփոխ: Կառուցուածքի անփոփոխ եղած լինելուն կ’անդրադառնանք իր տեղում, իսկ այստեղ նկատենք, որ այսպիսի կառուցուածքով օրացոյցը ունէր մէկ մեծ թերութիւն եւ երկու (աւելի մեծ) առաւելութիւն:

Թերութիւնն այն էր, որ ի հետեւանք տարուայ օրերի թուի կայունութեան (365 օր), այստեղ տարեմուտը դանդաղ պիտի շրջէր տարուայ եղանակներով. ինչպէս վերը նշուեց մի պտոյտ 1506 տարում: Սա, նականաար, պիտի առաջ երէր ազմաթիւ անպատեհութիւններ, թէկուզ նրանով, որ տարեր դարերում պիտի տարեր լինէր օրացուցային ամիսների եւ տարուայ եղանակների համապատասխանութիւնը (մօտ 750 տարում ձմեռային ամիսը կը դառնար ամառային եւ ամառայինը ձմեռային):

Ի հակակշիռ այս ակնյայտ անպատեհութեանը, օրացոյցի այսպիսի կառուցուածքն ունէր այն ակնառու առաւելութիւնը, որ ի տարերութիւն ազմաթիւ այլ օրացոյցների, սրա կառուցուածքը չափազանց պարզ էր, ուստի եւ դիւրին էր այն մտապահելն ու կիրառելը (ոլոր ամիսները պարունակում են միեւնոյն թուով օրեր ու ոլոր տարիներն իրար նման են): Սրա միւս առաւելութիւնն այն էր, որ այսպիսի կառուցուածքը շատ լաւ ներդաշնակեցուած էր իր ժամանակի տիեզերաանական-կրօնական պատկերացումներին (ամիսները 12 հատ - հէնց այնքան, որքան կեդանակերպերը երկնքում, եւ ամսուայ օրերն էլ 30 - այնքան, որքան Լուսնի պարերութիւնն է):

Այսինքն, այսպիսի կառուցուածքը պիտի ամեն կերպ պաշտպանուէր նաեւ կրօնի-հաւատքի կողմից:

Աւելացնենք նաեւ, որ սրա հիմնական թերութիւնը տարեմուտի շարժունութիւնը, իր ժամանակին կարող էր այնքան էլ էական չդիտուել: Մէկ մարդու կեանքի տեւողութեան ընթացքում (մօտ 80 տարի) տարեմուտի տեղաշարժը կը կազմէր ընդամենը 20 օր, որ այնքան էլ զգալի չպիտի լինէր կենցաղում:

Այս նոյն տիպի կառուցուածք է ունեցել նաեւ հին եգիպտական օրացոյցը, ինչպէս նաեւ իրանական եւ փոքրասիական վաղմիջնադարեան մի շարք օրացոյցներ[6]:

Բնականաար, հարց է առաջանում, թէ երուանից է սկիզ առել այսպիսի հայկական օրացոյցը ու նաեւ թէ ինչպիսին է եղել դրան նախորդած հայկական օրացոյցը: Այս հարցերը հայ մտաւորականներին հետաքրքրել են շատ վաղուց: Սրանց պատասխան տալու մեզ յայտնի առաջին փորձը վերաերում է Անանիա Շիրակունուն (VII դար), այդ մասին տեղեկութիւններ են հաղորդել նաեւ Յովհաննէս Սարկաւագը, Գրիգոր Տաթեւացին եւ միջնադարեան այլ հեղինակներ: Սակայն նրանց յայտնած տեղեկութիւնները այսօրուայ գիտութեան առումով յոյժ անաւարար են, թէպէտ որոշ առումներով խիստ էական: Սրանք տրուած են առանց յստակ ժամանակագրական համակարգի, եւ այս տուեալներից տարեթիւ դուրս կորզելը անհնար է:

Այդուհանդերձ, միջնադարեան հեղինակների տեղեկութիւնները այդ մասին շատ կարեւոր են, եւ դրանց կ’անդրադառնանք իր տեղում: Իսկ նախքան հայկական օրացոյցի սկզնաւորման հարցին անդրադառնալը, ջանանք առաւել լրիւ պատկերացում կազմել հայկական միջնադարեան ամենահիմնական, ամենակիրառական օրացոյցի Հայոց Մեծ թուականի մասին, հասկանանք դրա կառուցուածքը, փոփոխութիւնները, դրան առնչուող պատմական անցքերը:

Բ. Հայոց Մեծ թուական


Ընդհանրապէս, ոեւէ օրացոյցի մասին փոքր ի շատէ ամողջական պատկերացում ունենալու համար հարկ է իմանալ հետեւեալ հարցերի պատասխանները.

ա. եր (եւ ում կողմից) է հիմնուել այդ օրացոյցը,
. ինչ կառուցուածք է ունեցել,
գ. երուանից է սկսուել տարեհաշիւը, այլ կերպ ասած որն է հաշուարկի սկզնակէտը,
դ. ինչ փոփոխութիւնների է ենթարկուել հետագայում (եւ եր, ում կողմից են դրանք եղել):

Թէպէտ, ինչպէս նշուեց, Հայոց Մեծ թուականը միջնադարում, ընդհուպ մինչեւ 19-րդ դարը Հայաստանում ամենատարածուած, ամենաշատ կիրառուած օրացոյցն է եղել եւ օգտագործւում է նաեւ մեր օրերում, այդուհանդերձ, այս օրացոյցի պարագայում վերոշարադրեալ չորս հարցերի պատասխաններն էլ տակաւին միանշանակ չեն: Ընդ որում, այդ պատասխանների ազմազանութիւնը ծնունդ է ոչ թէ մերօրեայ հետազօտութիւնների, այլ գալիս է տակաւին միջնադարից: Արդէն իսկ 10 - 11-րդ դարերի հեղինակները սրա հիմնումը վերագրել են Հայոց երեք կաթողիկոսների Յովհաննէս Գաեղեանին, Ներսէս Աշտարակեցուն եւ Մովսէս Եղիվարդեցուն[7]:

Բնականաար, տրւում են նաեւ հիմնադրման տարեր ժամանակներ: Արդի հետազօտողներն էլ այդ ակնյայտ դժուարութիւնը յաղթահարելու համար, այս օրացոյցի հիմնումը աժանել են երկու փուլի, Ներսէս կաթողիկոսին տուել են ուն հիմնումը, իսկ Մովսէս կաթողիկոսին դրանից աւական անց պաշտօնական վաւերացումը8: Աւելի արւօք չէ մեր պատկերացումների վիճակը նաեւ այս օրացոյցի կառուցուածքի հարցում: Այստեղ էլ կան երկու իրարամերժ պատասխաններ: Ոմանք (արդի հոտազօտողներից) այս օրացոյցը համարում են 365-օրեայ, շարժական տարեմուտով օրացոյց (տարեմուտը Նաւասարդի մէկը), ոմանք էլ լրջօրէն հիմնաւորում են այս օրացոյցի անշարժ լինելը[9]:

Համանման է վիճակը նաեւ տարեհաշուի սկզի հարցում: Այստեղ էլ կան լաւ հիմնաւորուած երկու մօտեցումներ Հայոց Մեծ թուականի սկիզը Փրկչական 552 թուից (Յուլիսի 11-ից) կամ մի տարի անց 553-ից: Երկու մօտեցումներն էլ հիմքում ունեն ազմաթիւ փաստեր:

Փոքր ի շատէ պարզ է վիճակը մեր չորրորդ հարցի պարագայում: Այս կէտում հիմնականում ընդունուած տեսակէտ է, որ 7-րդ դարում Մեծ թուականը արեփոխել է Անանիա Շիրակունին[10]:

Համակարծիք են նաեւ արեփոխութեան նոյթի խնդրում. Անանիա Շիրակունին անշարժացրել է Հայոց տոմարը: Միակ տարակարծութիւնն այն է, որ ոմանք նրա արեփոխած տարերակը համարում են կորած, ոմանք էլ համոզուած են, որ այն հասել է մեզ:

Ահա, ընդհանուր առմամ այն ամենը, ինչ այսօր ունենք Հայոց միջնադարեան հիմնական օրացոյցի վերաերեալ: Ինչպէս տեսնում ենք, այստեղ հարցերի իրարամերժ պատասխանները գոյացրել են մի թնջուկ, որով կարելի է ասել, թէ այս օրացոյցի մասին էլ մեր իմացածը, մեղմ ասած, յստակ չէ:

Փորձենք ըստ կարելւոյն յստակեցնել մեր պատկերացումներն այս օրացոյցի մասին: Սկսենք նախ կառուցուածքի հարցերը քննելուց:

Նախ նկատենք, որ օրացոյցի կառուցուածքի հարցը սերտօրէն կապուած է դրա արեփոխութեան հարցին: Իրօք, եթէ օրացոյցը ենթարկուել է արեփոխութեան, ապա շատ սպասելի է, որ մեզ հասած լինեն եկորներ ե՛ւ նախնական, ե՛ւ էլ արեփոխեալ տարերակներից: Այնպէս որ, օրացոյցիս կառուցուածքը քննելիս հարկ է նկատի ունենալ, որ հաւանաար մենք գործ ունենք իրար խառնուած երկու տարերակների հետ, եւ պիտի ջանանք ըստ կարելւոյն դրանք զատել իրարից:

Արդ տեսնենք, թէ ինչ ունենք մենք Հայոց Մեծ թուականին11, դրա կառուցուածքին վերաերող:

Ամենածաւալուն ու կարևոր տեղեկոյթ այս մասին պահպանուել է Ա. Շիրակունու անուամ մեզ հասած տոմարական աղիւսակներում, մասամ նաեւ տոմարական այլ գրուածքներում (Շիրակունու Յայտնութեան եւ Զատկի ճառերը, ՇԼԲ աղիւսակները, Յովհ. Սարկաւագի Տոմարական Պատճէնը, Հայկական տոմարի մեկնութիւնը եւ այլն): Ահա այս աշխատութիւնների հիման վրայ էլ փորձենք պարզել Մեծ թուականի կառուցուածքը, սկիզը եւ փոփոխութիւնները:

Իր նշանաւոր Զատկի ճառի վերջում Անանիա Շիրակունին յայտնում է, որ ինքը 532 տարիների համար կազմել է մանրամասն աղիւսակներ, որտեղ ոլոր 532 տարիների համար տուել է Զատիկները և տոմարական ացատրութիւններ: Այս աղիւսակները հասել են մեզ, եւ որոշ խմագրութեամ հրատարակուած են Շիրակունու աշխատութիւնների շարքում12: Սրանք Փրկչական 580 - 1112 թթ. ընդգրկող աղիւսակներ են, որ պարունակել են Հայոց ԻԹ (29)-ից ՇԿ (560) թուականները ընդամենը 532 տարի: Շնորհիւ այն անի, որ այս աղիւսակները աւական մանրամասն են, դրանց վերլուծութեամ հնարաւոր է գաղափար կազմել թէ՛ Անանիա Շիրակունու կատարած օրացուցային արեփոխութեան, եւ թէ՛ մինչ այդ եղած օրացոյցի մասին: Նախ մի քանի խօսք, նախքան Շիրակունու արեփոխութիւնն եղած վիճակի մասին:

Պատմութիւնից գիտենք, որ քիրստոնէութեան պաշտօնական ընդունումից յետոյ Հայաստանեայց եկեղեցին մասն է կազմել ընդհանրական եկեղեցու, մասնակցել է (մինչեւ 451թ.) եկեղեցու տիեզերաժողովներին: Բնականաար, օրացոյցի (եկեղեցական տօների) հարցում եւս պիտի լինէր միասնութիւն Հայոց եկեղեցու եւ միւս քոյր եկեղեցիների միջեւ: Անշուշտ, սա է պատճառը, որ Հայոց գրերի սքանչելի գիւտից շատ չանցած 5-րդ դարի սկզներում հայերէն է թարգմանւում Անդրէաս Բիւզանդացու 200-ամեայ զատկացուցակը եւ տոմարը: Սա 353 - 552 թթ. ընդգրկող տօնացոյց է եղել, որով առաջնորդուել են ոլոր քրիստոնեայ ազգերը: 552 թուականին աւարտւում է այս զատկացուցակը եւ քրիստոնեայ աշխարհում տոմարական խառնաշփոթ է յառաջանում:

Բանն այն է, որ Անդրէասի զատկացուցակը կազմուած է եղել 19-երեակներով: Սա Լուսնի 19-ամեայ պարերաշրջանն է, որ յայտնի է նաեւ Մեթոնի շրջան անունով: Այդ ժամանակներում 19-ամեակներով էին կազմւում ոլոր օրացոյցները: Ահա, Անդրէասի ցուցակն էլ պարունակել է 10 հատ 19-երեակ եւ 10 տարի եւս յաջորդ 19-երեակից (10 x 19 + 10 = 200): Նոր տոմար սկսելը, անշուշտ, շատ յարմար էր 19-ամեակի սկզից, ուստի հարկ էր սպասել 9 տարի եւս ու նոր 19-երեակի սկզով սկսել նոր տոնացոյցը: Այս է պատճառը, որ 9 տարի տոմարական խառնաշփոթ է տիրում քրիստոնեայ աշխարհում:

Ահա, այս օրացուցային խառնաշփոթի հէնց սկզում Հայաստանեայց եկեղեցին, չսպասելով հարցի համընդհանուր լուծմանը, իր տոմարական հարցերը կարգադրում է սեփական միջոցներով:

Յիշենք, որ այս շրջանում (6-րդ դարի կէսերին) արդէն սկսել էին ծաւալուել ու թափ առնել դաւանաանական տարաձայնութիւններն ու վէճերը, Քաղկեդոնի 451թ. ժողովի որոշումների շուրջ, եւ Հայաստանեայց եկեղեցին աւելի ու աւելի էր հեռանում-անջատւում Բիւզանդականից: Չի ացառւում, որ ինքնուրոյն տոմար հիմնելն այս ժամանակ, եղել է նաեւ քաղաքական քայլ, Հայոց եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը ամրակայելու ուղղութեամ: Յայտնի է նաեւ, որ Հայաստանեայց եկեղեցու այս քայլը նաւ հաւանութեան չի արժանանում արեւմուտքում: Ամեն դէպքում, Հայոց կաթողիկոսի պատուէրով Գլակայ Սուր Կարապետի վանքի վանահայր Աթանաս Տարօնացին, լինելով հմուտ տոմարագէտ, կազմում է սեփական զատկացուցակ եւ նականաար նաեւ տարեհաշիւ: Անդրէասի ցուցակի վերջին Զատիկը 552 թուականինն էր (Մարտի 31-ին), Աթանասի ցուցակի առաջին Զատիկն էլ դրա յաջորդն է 553 թուականինը (Ապրիլի 20-ին): Հէնց այս Զատկացուցակի տարիների թուահաշիւն էլ դառնում է Հայոց Մեծ թուականի տարեհաշիւ: Աթանասի ժամանակ հայկական աւանդական օրացոյցը տակաւին ոեւէ փոփոխութեան ենթարկուած չէր եւ կիրառւում էր 365-օրեայ տարիներով ու Նաւասարդի մէկ շարժական տարեմուտով: Հէնց այս օրացոյցն էլ Աթանաս Տարօնացին դնում է իր կազմած տօնացոյցի հիմքում: Աթանասի ժամանակ (552թ.) Նաւասարդի մէկը համապատասխանում էր Յուլեան օրացոյցի Յուլիսի 11-ին, եւ Նաւասարդի մէկի չորս տարին մի օրով փոփոխուելը նաւ չէր խանգարում տոմարական հաշւումներին, զի Զատիկը որոշելուց էականը գարնանամուտի օրն էր Մարտի 20-ը13: Մարտի 20-ից մինչեւ Յուլիսի 11-ը կար 113 օր, այնպէս որ դեռ 452 տարի կար (113 x 4 = 452), մինչեւ Նաւասարդի մէկը չորս տարին մէկ օր յառաջանալով, հասնէր գարնանամուտի օրուան եւ խանգարէր տոմարական հաշւումներին:

Ուստի, Աթանասը, չվախենալով ոեւէ թիւրիմացութիւնից, կարող էր կազմել թէ՛ 95-ամեայ, թէ՛ 200-ամեայ, եւ թէ՛ այլ տեւողութեան զատկացուցակներ (միայն թէ 452 տարուց ոչ աւելի տեւողութեամ):

Այսօր ստոյգ չգիտենք, թէ քանի տարի է ընդգրկել Աթանասի կազմած տոմարը, գուցէ դա եղել է ընդամենը 95 տարուայ համար, կամ Անդրէասի նմանութեամ 200 տարուայ: Վստահ կարող ենք լինել միայն նրանում, որ այն չի գերազանցել 452 տարին:

Փաստօրէն, Հայոց Մեծ թուականը հիմնուել է, որպէս շարժական տարեմուտով օրացոյց Նաւասարդի մէկ տարեմուտով, որ չորս տարում մի-մի օր տեղաշարժուել է: Եւ այս կերպ հիմնուած տարեհաշուի սկիզն էլ եղել է 552 թ. Յուլիսի 11 = Նաւասարդի մէկը: Այս օրացոյցով առաջին Զատիկը եղել է 553 թ. Ապրիլի 20-ին, որ համարուել է Հայոց (Մեծ) թուականի առաջին տարուայ Զատիկը:

Կարող ենք ասել, որ Աթանաս Տարօնացին առաջինն էր, որ հայկական աւանդական շարժական օրացոյցի հիման վրայ կազմեց քրիստոնէական տօնացոյց (առաջին ինքնուրոյն հայկական քրիստոնէական տօնացոյցը), որի տարիների հաշիւն էլ դարձաւ Հայոց Մեծ թուական կոչուող տարեհաշիւը (552 թ. Յուլիսի 11-ից սկիզ առնող):

Ցաւօք սրտի, այստեղ կար մի շատ էական անպատեհութիւն: Բանն այն է, որ հայկական աւանդական օրացոյցը ստեղծուել էր քրիստոնէութիւնից շատ առաջ, ոլորովին այլ կրօնի պայմաններում եւ, նականաար, կոչուած էր աւարարելու ա՛յդ կրօնի պահանջները, որին էլ նա ծառայել էր երկար դարերի ընթացքում: Քրիստոնէութիւնը, լինելով նոր կրօն, թէպէտ շատ հին արմատներով, անշուշտ, ունէր նաեւ նոր պահանջներ օրացոյցի նկատմամ: Հարկաւ, այդ նոր պահանջները չէին կարող ներդաշնակել հայկական հնաւանդ օրացոյցի հնարաւորութիւններին:

Քրիստոնէական տօնացոյցը հիմնուած է ե՛ւ լուսնա-արեգակնային օրացոյցի վրայ, որը գալիս էր հրէական տոմարական աւանդոյթից, ե՛ւ էլ արեգակնային օրացոյցի վրայ, որն էլ գալիս էր հռոմէական տոմարից: Հայկական օրացոյցը ներդաշնակ չէր սրանցից եւ ոչ մէկին: Եւ, որպէս նական հետեւանք օրացուցային հնարաւորութիւնների ու պահանջների այս լուրջ տարաձայնութեան, պիտի շատ մեծ դժուարութիւններ յառաջանային հայկական օրացոյցով քրիստոնէական տօնացոյց կազմելիս: Այս դժուարութիւնների մի մասը, որ կայանում էր հաշւումների խրթինութեան մէջ, Աթանասը յաղթահարում է իր տօնացոյցը կազմելիս: Սակայն կային եւ դժուարութիւններ, որ շատ աւելի սկզունքային նոյթի էին եւ Աթանասի ժամանակ դեռ խոչընդոտ չէին, ուստի եւ նա փորձ էլ չի արել դրանք յաղթահարելու:

Ահա այս դժուարութիւններն էին, որ Աթանասից մէկ դար անց ստիպեցին նորից անդրադառնալ տոմարին: Այս անգամ Հայոց կաթողիկոս Անաստաս Ակոռեցին ինքն է զաղւում տոմարի հարցով:

Նրա կարգադրութեամ ժամանակի խոշորագոյն գիտնական Անանիա Շիրակունին ստեղծում է հայկական անշարժ օրացոյց, այց այդ օրացոյցը պաշտօնապէս վաւերացնելուց առաջ վախճանւում է պատուիրատու կաթողիկոսը, նրա յաջորդը այդ հարցում անփոյթ է լինում, քիչ ժամանակ անց մահանում է եւ Անանիա Շիրակունին, որով եւ անշարժ օրացոյցի հարցը փակւում է:

Այդուհանդերձ, Շիրակունու տոմարական աշխատութիւնները մեծաւ մասամ հասել են մեզ:

Յայտնի է, որ Մեծն Անանիան հեղինակել է մի ծաւալուն տոմարական աշխատութիւն, որում մանրամասն ներկայացուած են եղել 14 քրիստոնեայ ազգերի օրացոյցները, անշարժացուած հայկական օրացոյցը եւ լուսնացոյց: Եղել են նաեւ այլ օժանդակ միաւորներ (տոմարական տարեր աղիւսակներ եւ ացատրական նագրեր): Անանիայի ծաւալուն Տոմարի մէջ 14 քրիստոնեայ ազգերի օրացոյցները զուգահեռաար ներկայացուած են եղել նրա կազմած «Խառնախորան»ում[14], իսկ հայկական օրացոյցը, իւրայատուկ լինելու պատճառով, տրուած է եղել առանձին ՇԼԲ ոլորակում:

Անանիայի Տոմարի աղադրիչ մասերից միայն մէկն է, որում անկասկած ներկայացուած է անշարժացուած հայկական օրացոյց: Դա Շիրակունու վերոնշեալ օրացուցային աղիւսակներն են, որ յայտնի են ՇԼԲ ոլորակ անուամ: Որոշ արդի հետազօտողներ այս աղիւսակներում ներկայացուած հայկական օրացոյցը համարել են շարժական, ելնելով նրանից, որ այստեղ հայկական Նաւասարդի մէկը իրօք շարժական է, չորս տարին մէկ առաջ է ընկնում հռոմէական համապատասխան ամսաթուերից: Սակայն այդ աղիւսակների մանրակրկիտ վերլուծութիւնը համոզում է, որ դրանցում հայկական օրացոյցը իրօք անշարժացուած է[15]:

Սակայն անն այն է, որ Անանիա Շիրակունին օրացոյցն անշարժացրել է փոքր-ինչ անսովոր ձեւով: Ընդհանրապէս, անշարժ օրացոյց ասելով, հասկանում են մի օրացոյց, որի տարեմուտը անշարժ է տարուայ եղանակների նկատմամ: Եւ տարեմուտն էլ, նականաար, կապւում է ամսակարգի սկզի առաջին ամսի առաջին օրուայ հետ: Շիրակունին հայկական օրացոյցն անշարժացրել էր էլի տարեմուտը անշարժացնելով, այց ի տարերութիւն աւանդական պատկերացման, նա իրարից անջատել էր տարեմուտն ու ամսակարգի սկիզը (այսինքն Նաւասարդի մէկը): Շիրակունու արեփոխութեամ Նաւասարդի մէկը մնալով փոփոխական, դադարում է տարեմուտ դիտուել: Հայկական ամիսները առաջուայ պէս մնում են շարժական, իսկ տարեմուտ է համարւում միշտ Յունուարի 6-ը, անկախ դրան համապատասխանող հայկական ամիս-ամսաթուից: Այսինքն, մի տարի տարեմուտը կը լինէր, ասենք, Մեհեկան 7-ին (Յունուարի 6-ին), չորս տարի անց Մեհեկան 8-ին (Յունուարի 6-ին), եւս չորս տարի անց Մեհեկան 9-ին եւ այլն: Անշուշտ, այսպիսի արեփոխութիւնը, մեղմ ասած, փոքր-ինչ խրթին է:

Իր արեկարգած օրացոյցի խրթինութիւնը յաղթահարելու, դրա կիրառութիւնը առաւել դիւրին ու մատչելի դարձնելու համար էլ Շիրակունին կազմում է յիշեալ մանրամասն աղիւսակները: Այս աղիւսակներում ոլոր 532 տարիների համար տրուած են թուականը (նաեւ նահանջը), տարուայ հնգեակը, վերադիրը, եօթներեակը, Յայտնութեան օրը, Բարեկենդանի, գարնանամուտի, Լուսնի աւագ լրման, եւ Զատիկի ամիս-ամսաթուերը16: Ընդ որում, այս ամենը տրուած են զուգահեռաար թէ՛ հայկական, եւ թէ՛ հռոմէական ամիս-ամսաթուերով:

Օրացոյցի այսպիսի մանրակրկիտ մատուցումը պատճառ է դարձել դրա լայն կիրառութեան, եւ սրա շնորհիւ, թէպէտ վաւերացուած չի եղել, այդուհանդերձ Անանիայի կազմած օրացոյցը ապրել է շատ երկար եւ հասել մինչեւ մեզ:

Համոզուելու համար, որ իրօք այս աղիւսակներում ներկայացուած հայկական օրացոյցը անշարժացուած է, մի փոքր վերլուծենք դրանք:

Առաջին ակնառու փաստը, որ վկայում է տարեմուտը Նաւասարդի մէկից տարեր եղած լինելու մասին, հետեւեալն է: Այստեղ իւրաքանչիւր տարեթուի համար տրուած է այդ տարուայ Զատիկը ե՛ւ հայկական, ե՛ւ էլ հռոմէական ամիս-ամսաթուերով: Միեւնոյն ժամանակ, Զատիկն էլ շարժական տօն է, ունի 35 օրուայ շարժականութիւն: Դրա հետեւանքով հնարաւոր է այնպիսի իրավիճակ, որ եր Նաւասարդի մէկը քիչ-քիչ յառաջանալով հասնէր Մարտ-Ապրիլ միջակայքին, ապա ստացուէր այնպէս, որ Նաւասարդի մէկից մինչեւ յաջորդ Նաւասարդի մէկն ընկած ժամանակահատուածում պատահէր ոչ թէ մէկ, այլ երկու Զատիկ, իսկ դրա յաջորդ (կամ նախորդ) 365 օրերի ընթացքում ոչ մի Զատիկ չլինէր: Այսպիսի դէպքում Նաւասարդի մէկով սկսուող հայկական մի «տարին» պիտի երկու Զատիկ պարունակէր, իսկ միւս «տարին» նաւ Զատիկ չպարունակէր: Նման իրավիճակ իրօք տեղի է ունեցել: Առաջին անգամ դա տեղի է ունեցել Հայոց ՅԻԹ (329) թուին: Սրա նախորդ տարուայ Զատիկը եղել է ՅԻԸ (328) թուի Հրոտից ամսի 19-ին (Ապրիլի 3-ին): Դրա յաջորդ Զատիկը եղել է 385 օր յետոյ ՅԻԹ (329) թուի Նաւասարդի 4-ին (Ապրիլի 23-ին): Իսկ դրան յաջորդողն էլ 350 օր անց Հրոտից 24-ին (Ապրիլի 8-ին): Եթէ տարեմուտ համարուէր Նաւասարդի մէկը, ապա կը ստացուէր, որ Հայոց ՅԻԹ (329) տարին Զատիկ պիտի չունենար: Այդ «տարին» պիտի սկսուած լինէր Նաւասարդի 1 = 880 թ. Ապրիլի 20-ին և աւարտուած լինէր աւելեաց հինգերորդ օր = 881 թ. Ապրիլի 19-ով: Իսկ այդ ժամանակահատուածը ընկած է եղել երկու յաջորդական Զատիկների միջեւ, եւ այդ ընթացքում Զատիկ չի եղել: Սրան հակառակ, Հայոց ՅԼ (330) «տարին» պէտք է երկու Զատիկ ունենար, այդ «տարին» սկսուել է Նաւասարդի 1 = 881 թ. Ապրիլի 20-ին, աւարտուել է աւելեաց հինգ = 882 թ. Ապրիլի 19-ին: Իսկ այդ ընթացքում եղել է երկու Զատիկ 881 թ. Ապրիլի 23-ին եւ 882 թ. Ապրիլի 8-ին:

Այդուհանդերձ, Անանիա Շիրակունու ՇԼԲ աղիւսակում Հայոց ոլոր տարիներն էլ ունեն Զատիկ եւ այն էլ մէկական:

Նման իրավիճակ հայկական օրացոյցում կրկնուել է ՅԼԲ (332), ՅԽ (340), ՅԽԳ (343) եւ ազում այլ տարիների, մինչեւ Հայոց ՆԼԲ (432) թուականը: Եւ ոլոր նման դէպքերում էլ Շիրակունու տոմարական աղիւսակներում Հայոց ամեն մի տարի ունի իր Զատիկը եւ այն էլ միայն մէկը: Սա նշանակում է, որ այս աղիւսակները կազմողը տարեմուտ չի համարել Նաւասարդի մէկը: Այսինքն, Շիրակունու կազմած 532-ամեայ տօնացոյցում (ՇԼԲ ոլորակում) Մեծ թուականի տարին տարեր է եղել ամսակարգից եւ չի սկսուել Նաւասարդի մէկով, որը շարժական էր:

Անանիա Շիրակունու կազմած ՇԼԲ ոլորակը մի անկախ փաստ եւս տալիս է, դրանում ներկայացուած հայկական օրացոյցի նոյթը որոշելու համար: Այստեղ հայկական իւրաքանչիւր տարուայ համար տրուած է երկուական եօթներեակ: Սա շատ տարօրինակ է, եթէ տարեմուտ սեպենք Նաւասարդի մէկը: Իրօք, եօթներեակը մէկից եօթ միջակայքում գտնուող մի թիւ է, որով որոշւում են շաաթուայ օրերը տարուայ կամայական օրուայ համար: Բնականաար, մէկ տարում եօթներեակը պիտի մէկը լինէր: Այդպէս է սոյն տոմարական աղիւսակի հռոմէական ամիսներով տրուած մասում (այստեղ երկուական եօթներեակ ունեն միայն նահանջ տարիները, այն էլ դրանցից մէկը Յունուար Փետրուար ամիսների, միւսը Մարտ-Դեկտեմերի համար): Հայկական եօթներեակների կրկնակիութիւնը հասկանալի է դառնում, եթէ հրաժարւում ենք տարեմուտը Նաւասարդի մէկին նոյնացնելուց: Իրօք, եթէ տարեմուտը տաբեր լինէր Նաւասարդի մէկից, ապա հայկական իւրաքանչիւր տարին բաղկացած պիտի լինէր երկու հատուածից. մէկը տարեմուտից մինչեւ Նաւասարդի մէկն ընկած մասն է, միւսը Նաւասարդի մէկից մինչեւ տարեվերջ հատուածը: Եւ այս երկու հատուածներն էլ, նականաար, պիտի ունենան իրենց տարեր եօթներեակները: Զանց առնելով մանրամասների քննարկումը, նշենք, որ Շիրակունու ՇԼԲ աղիւսակում հայկական եօթներեակների կրկնակիութիւնը եւս վկայում է, որ այս աղիւսակում ներկայացուած հայկական օրացոյցի տարեմուտը չի եղել Նաւասարդի մէկը[17]:

Կան այլ փաստեր եւս, որ այս աղիւսակի վերլուծութիւնը տալիս է ի հաստատումն այն անի, որ դրանում Հայոց օրացոյցի տարեմուտը կապուած չի եղել Նաւասարդի մէկին, այլ եղել է անշարժ: Իսկ թէ եր է եղել հայկական տարեմուտն ըստ Անանիայի արեփոխութեան, իմանում ենք նրա տոմարի մասը կազմած «Յայտնութեան ճառից», ուր հեղինակն ինքը յայտնում է, որ Քրիստոսի Յայտնութեան տօնը (իմա՛ Յունուարի 6-ը) դրել է տարուայ եւ տարեկան տօների գլխին: Այս մասին աւելի հանգամանօրէն պատմում է Առաքել Նախիջեւանցին18, որ ուղղակի նշում է, թէ Մեծ թուականի տարեմուտը, սկիզը դրուել է Յայտնութեան օրը Յունուարի 6-ին:

Ի մի երելով այս ամենը, տեսնում ենք, որ Անանիա Շիրակունին իրօք անշարժացրել է հայկական օրացոյցը տարեմուտը դնելով Յունուարի 6-ին, անկախ հայկական ամիս-ամսաթուից:

Ուրեմն, ըստ նրա արեփոխութեան, Հայոց Մեծ թուականի սկիզը պիտի հաշուել ոչ թէ 552 թ. Յուլիսի 11-ից, այլ 553 թ. Յունուարի 6-ից (պարզութեան համար կարելի է վերցնել Յունուարի 1-ից, դա շօշափելի սխալի չի երի): Այսպէս է Հայոց Մեծ թուականը ներկայացուած նրա կազմած տոմարական աղիւսակում ՇԼԲ ոլորակում:

Փաստօրէն, ստացւում է Հայոց Մեծ թուականի երկու տարերակ հին ու նոր ըստ Աթանաս Տարօնացու եւ ըստ Անանիա Շիրակունու: Այս երկրորդ տարերակը, թէպէտ պաշտօնապէս վաւերացուած չի եղել, այդուհանդերձ ունեցել է աւական լայն կիրառութիւն (թերեւս շնորհիւ Անանիայի ացառիկ մեծ հեղինակութեան, կամ նրա կազմած աղիւսակների մատչելիութեանն ու յարմարութեանը): Որպէս սրա արդիւնք, մեզ են հասել Հայոց Մեծ թուականով տրուած տարեթուեր երկու տարերակով էլ ե՛ւ Մեծ թուականը դիտելով իր 552 թ. Յուլիսի 11-ից սկսուող շարժական տարեմուտով օրացոյց, ե՛ւ էլ իր 553 թ. Յունուարից սկսուող անշարժ օրացոյց: Սա էլ նշանակում է, որ հայկական այս օրացոյցով տրուած տարեթուերը Փրկչականի վերածելիս հարկ է նկատի ունենալ հնարաւոր անճշդութիւնը (մինչեւ մէկ տարի), եւ հնարաւորութեան դէպքում տարեթիւը ճշգրտել կողմնակի այլ տուեալներով:

Հայոց Մեծ թուականի մասին մեր պատկերացումը ամողջացնելու համար հարկ է ճշդել նաեւ նրա հիմնադրման ճշգրիտ ժամանակը եւ այն, թէ ով է եղել դրա պատուիրատու կաթողիկոսը: Ինչպէս արդէն նշուեց, այս հարցերին իրարամերժ պատասխաններ են տրուել տակաւին միջնադարից:

Որպէս տոմարի կարգադրիչ, հայ մատենագիրները յիշատակում են երեք տարեր կաթողիկոսների անունները: Մերօրեայ հրատարակութիւններում եւս այս հարցը լուսաանուած է ոչ միարժէքօրէն[19]:

Ընդ որում, այս հարցերը տոմարագիտութեան եւ պատմագրութեան առումով մեծ կարեւորութիւն են ունեցել իրենց ծագումից ի վեր, եւ դրա վկայութիւնն է այն, որ Հայոց տոմարին եւ 6-րդ դարի պատմական անցքերին անդրադարձած համարեա ոլոր հեղինակներն էլ անդրադարձել են այդ հարցերին եւ ջանացել են այս կամ այն կերպ պատասխանել դրանց: Միեւնոյն ժամանակ, մատենագիր սկզնաղիւրներում այս հարցերի պատասխանների իրարամերժ լինելը վկայում է, որ սրանց հետ կապուած թիւրիմացութեան պատճառը ինքը շատ հին է, եւ պէտք է այդ թիւրիմացութիւնը փնտռել հէնց Հայոց Մեծ թուականի հիմնադրման ժամանակներում:

Հայոց պատմութեան այս ժամանակաշրջանը հարուստ է ուռն իրադարձութիւններով, մեծ վայրուվերումներով, սակայն, դրան հակառակ (կամ գուցէ դրան ի հետեւանք), յոյժ աղքատ է ժամանակակից պատմական սկզնաղիւրներով:

Որպէսզի հնարաւոր լինի եղած սկզնաղիւրների տուեալներով որոշել Մեծ թուականի հիմնման ժամանակն ու պատուիրատու կաթողիկոսի ինքնութիւնը, զուգահեռաար կը քննենք նաեւ մի քանի այլ իրադարձութիւնների ժամանակի հարցը. Մովսէս Եղիվարդեցի կաթողիկոսի ընտրութիւնը, ՇԼԲ պարերաշրջանի գիւտը, Ս. Յիզտուզիտի նահատակութիւնը, Հայոց կաթողիկոսութեան աժանումը երկուսի, Արահամ Աղաթանեցի կաթողիկոսի ընտրութիւնը եւ որոշ այլ իրադարձութիւններ, որոնք ժամանակագրօրէն աղերսւում են տոմարի կարգադրութեանը եւ կարող են օժանդակել մեր խնդրի լուծմանը:

Միեւնոյն ժամանակ, հէնց իր օրացոյցի քննութիւնը ծանրակշիռ փաստեր է տալիս որոշելու համար, թէ եր պիտի լինէր Մեծ թուականի հիմնումը: Քննելով Անդրէաս Բիւզանադացու եւ Աթանաս Տարօնացու տոմարների մասին մեզ հասած տեղեկութիւնները եւ այդ տուեալները զուգադրելով օրացոյցի կարգադրութեան մասին գրած տարեր հեղինակների տուած տարեթուերին, գալիս ենք այն եզրակացութեան, որ Հայոց Մեծ թուականի հիմնումը եղել է Անդրէասի 200-եակի աւարտին Փրկչ. 551 թուին: Փաստօրէն, Հայերը թուականը հիմնել են նախքան 200-եակի աւարտը (552 թ. Զատիկից առաջ), նախօրօք որոշելու համար Անդրէասի տօնացոյցի աւարտից յետոյ իրենց անելիքը20: Սրանից ինը տարի անց 560-ին Աղէքսանդրիայում 36 տոմարագէտների ժողովը կարգադրում է միասնական օրացոյցի խնդիրը եւ պաշտօնապէս ընդունում է Էաս Աղէքսանդրացու գտած 532-ամեայ մշտնջենական պարերաշրջանը:

Սա նախորդ ոլոր տօնացոյցների նկատմամ ունէր այն ակնյայտ առաւելութիւնը, որ այս աղիւսակների աւարտից յետոյ կարելի պիտի լինէր անմիջապէս, առանց ընդմիջման դրանք վերստին կիրառել սկզից[21]:

Այս նոյն ժամանակ (հաւանական է հէնց նոյն ժողովում, կամ դրա առնչութեամ) Հայերի համար առանձին անշարժ տոմար են կարգում, որ սակայն Հայոց եկեղեցին չի ընդունում եւ շարունակում է իր սկսած ուրոյն տարեհաշիւը եւ ազգային աւանդական 365-օրեայ ամսակարգն ու Նաւասարդի մէկով սկսուող շարժուն տարին: Միեւնոյն ժամանակ, Հայերն ընդունում են Աղէքսանդրիայում որոշուած 500-եակի (532-ամեայ շրջանի) տոմարական կարեւոր սկզունքները (վերադիրների ու Լուսնի լրումների համակարգը), եւ այդպիսով ապահովում են Հայոց եւ արեւմտեան եկեղեցիների Զատիկների համաժամանակութիւնը[22]:

Աւելի դժուար է պատուիրատու կաթողիկոսի հարցը պարզելը: Ինչպէս վերը նշուեց, պատմական սկզնաղիւրներն այս կապակցութեամ յիշատակում են երեք տարեր կաթողիկոսների Յովհաննէս Գաեղեանին, Ներսէս Բագրեւանդեցուն (Աշտարակեցուն) եւ Մովսէս Եղիվարդեցուն: Միեւնոյն ժամանակ, տոմարի կարգադրութիւնը տարեր կաթողիկոսների վերագրելով հանդերձ, այդ տարեր սկզնաղիւրները տոմարի կարգադրութեան համար տալիս են հիմնականում միեւնոյն տարեթիւը:

Սա շատ ուշագրաւ է. այստեղից հետեւում է, որ այդ ոլոր հեղինակներն էլ իմացել են տոմարի կարգադրութեան ճշգրիտ ժամանակը (ոլորն էլ նոյն տարին են տալիս, թէպէտ տարեր համակարգերով Աշխարհի արարչութեան, Յունաց Փիլիպպոս կայսեր, Քրիստոսի ծննդեան, եւ այլ թուականներով): Իսկ նոյն թուին եղած նոյն գործը տարեր կաթողիկոսների վերագրելը հետեւանք է այն անի, որ տարեր հեղինակների ձեռքի տակ եղած գաւազանագիրքերում23 տարեր են եղել Հայոց կաթողիկոսների տարիները, եւ իւրաքանչիւր հեղինակ, նայելով, թէ ըստ իր ունեցած գաւազանագիրքի, ով է եղել 551 թուին Հայոց կաթողիկոսը, նրան էլ վերագրել է տոմարի կարգադրութիւնը:

Իսկ ինչու պիտի գաւազանագիրքերում շփոթուած լինէին Հայոց կաթողիկոսների տարիները:

Այս հարցի պատասխանն էլ ժամանակի պատմական անցքերի մէջ է:

Յայտնի է, որ 6-րդ դարի կէսերին Հայաստանը աժանուած էր Պարսկաստանի եւ Բիւզանդական կայսրութեան միջեւ եւ այս երկու գերտէրութիւնների անհաշտ պայքարը աւերում էր ոչ միայն Հայոց երկիրը, այլեւ Հայոց եկեղեցին: Օգտուելով դէպքերի նպաստաւոր ընթացքից, Յունաց կայսրը Հայաստանի յունական մասում ստեղծում է նոր կաթողիկոսութիւն, կաթողիկոս է կարգում Յովհան Բագարանցուն եւ նստավայր ընտրում Յույն-Պարսկական սահմանին մօտիկ Աւան գիւղը (այժմ Երեւանի շրջագծում). այնտեղ էլ Յովհան Բագարանցին կառուցում է Աւանի նշանաւոր կաթողիկէն:

Այս կաթողիկոսը աթոռակալել է 26 տարի: Նրա գահակալութեան վերջերում յունա-պարսկական հակամարտութեան մէջ յաջողութիւնը անցնում է Պարսիկներին, որոնք էլ վերջ են տալիս Աւանի կաթողիկոսութեանը:

Բնականաար, կաթողիկոս դնելով իրենց ընտրած թեկնածուին, Յոյները նրան նաեւ պարտադրում են ընդունել քաղկեդոնական դաւանանքը, որ սակայն չի ընդունւում Հայ եկեղեցու մեծ մասի կողմից: Հայ պատմագիրները վկայում են, որ Յովհան Բագարանցին համարուել է հակաթոռ կաթողիկոս: Այդ է ցոյց տալիս եւ այն, որ նա չի նստել Դուինի կաթողիկոսարանում, այլ առանձին նոր կաթողիկոսարան է կառուցել Աւանում իր իսկ կառուցած կաթողիկէի կողքին: Ահա, Յովհան Բագարանցու հակաթոռ (նաեւ քաղկեդոնական) եղած լինելու հանգամանքն էլ առիթ է դարձել Հայոց կաթողիկոսների գաւազանագիրքի այդ հատուածում շփոթութիւն առաջացնելու համար: Տարօրինակ է նաեւ այն, որ հակաթոռ համարուելով հանդերձ, նա իր գահակալութեան 26 տարիներով մտել է Հայոց կաթողիկոսների ոլոր ցուցակների մէջ: Այսինքն, առկայ է ե՛ւ նրան հակաթոռ համարելը (ոլորը գրում են այդ մասին), ե՛ւ էլ նրան օրինական կաթողիկոս համարելը (մտցուած է ոլոր գաւազանագիրքերի մէջ իր 26 տարիներով):

Այս եւ սրան յաջորդող պատմական անցքերի ժամանակները համեմատելով, ստանում ենք, որ Յովհանը իր կաթողիկոսութեան միայն մի հատուածում (վերջում) է եղել հակաթոռ, իսկ սկզում նա գահակալել է իր կաթողիկոս ամենայն Հայոց: Ճշգրտելով այս շրջանի անցուդարձի ժամանակագրութիւնը, ստանում ենք դէպքերի ժամանակային հետեւեալ յաջորդականութիւնը: 551 թ. Հայոց կաթողիկոս է դարձել Մովսէս Եղիվարդեցին: Նա էլ իր կաթողիկոսութեան սկզում (551թ.) ժողով է գումարել օրացոյցի հարցը լուծելու համար: Որոշուել է առանձին հայկական տոմար հիմնել, որը եւ արել է Աթանաս Տարօնացին:

560 թուին Մովսէսի 10-րդ տարում Աղէքսանդրիայում կարգադրուել է միասնական քրիստոնէական տոմարի խնդիրը, ընդունուել է 532-ամեայ (ՇԼԲ) պարերաշրջանը, նոյնիսկ Հայերի համար անշարժ տոմար են կարգել, սակայն Հայոց եկեղեցին մերժել է դա եւ շարունակել է իր սկսած տարեհաշիւն ու աւանդական (365-օրեայ) տարիով օրացոյցը Նաւասարդի մէկ շրջիկ տարեմուտով:

Այդուհանդերձ, լրիւ ընդունել է աղէքսանդրեան ՇԼԲ շրջանի սկզունքները (վերադիրներ եւն):

Մովսէս կաթողիկոսի օրօք են եղել Ս. Յիզտուզիտի նահատակութիւնը, (Փոքր) Վարդան Մամիկոնեանի ապստամութիւնը, պարսիկ Սուրէն մարզպանի սպանումը 571 թ., եւ Խաղամախի նշանաւոր ճակատամարտը: 581 թ. վախճանւում է Մովսէս Եղիվարդեցի կաթողիկոսը: Քաղաքական կացութիւնը խոչընդոտում է նականոն կերպով կաթողիկոսի ընտրութիւն անցկացնելուն եւ երեք տարի տեղապահ է մնում Վրթանէս Քերթող վարդապետը:

581-584 թթ. Վրթանէսի տեղապահութիւնն է: Այս ընթացքում, օգտուելով Հայոց եկեղեցու տկարացումից, Կիւրիոնը Վրաց եկեղեցին անջատում է Հայոց եկեղեցուց:

584-ին, օգտուելով Պարսից ներքին անկայուն վիճակից, Յունաց Մօրիկ կայսրը կաթողիկոս է դարձնում Յովհան Բագարանցուն, նրան պարտադրելով քաղկեդոնական դաւանանք: Այդուհանդերձ, այս կաթողիկոսը ճանաչում չի ստանում ոլոր եպիսկոպոսների կողմից եւ Մօրիկը չի կարողանում Յովհանին նստեցնել Դուինի կաթողիկոսարանում, այլ նոր կաթողիկոսարան եւ կաթողիկէ տաճար է հիմնում Յունաց աժնում, սահմանին մօտ Կոտայքի Աւան գիւղում: Սրանով էլ խափանւում է Վրթանէսի տեղապահութիւնը եւ որոշ ժամանակ (գոնէ մինչեւ Մօրիկի մահը 602-ին) համայն Հայոց կաթողիկոս է դիտւում Յովհան Բագարանցին:

602-ին Մօրիկի մահից յետոյ Պարսիկները պատերազմական գործողութիւններ են ծաւալում Հայաստանում եւ Յովհանը Աւանից փախնում է Կարին: Հաւանական է, այս ժամանակից էլ նա դիտուել է հակաթոռ:

607-ին Պարսից արքայ Խոսրով Բ-ը Հայաստան է ուղարկում Սմատ Բագրատունուն, որն էլ կազմակերպում է կաթողիկոսական կանոնաւոր ընտրութիւն, ուր ամենայն Հայոց կաթողիկոս է ընտրւում Արահամ Աղաթանեցին:

610-ին Պարսիկները գրաւում են Կարինը եւ ժողովրդի հետ միասին գերեվարում անդ ապաստանած ծերունի Յովհան կաթողիկոսին, տանում են Համադան, ուր եւ նա վախճանւում է: Նոյն տարին վախճանւում է եւ Արահամ Աղաթանեցին գահակալելով միայն 3 տարի:

610-ին կաթողիկոս է ընտրւում Կոմիտաս Աղցեցին:

Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ Հայոց տոմարի կարգադրութիւնն ու Հայոց Մեծ թուականի հիմնումն էլ ամողջովին Մովսէս Եղիվարդեցի կաթողիկոսի ձեռակերտն են, որ իրականացրել է Աթանաս Տարօնացին:

Ի մի երելով Հայոց Մեծ թուականի մասին ասուածը, կարող ենք այդ օրացոյցի ստեղծումը, նոյթը եւ կրած փոփոխութիւնները պատկերել հետեւեալ կերպ:

552 թուականին աւարտւում է Անդրէաս Բիւզանդացու 200-ամեայ զատկացուցակը, որով ի թիւս այլ ազգերի, առաջնորդւում էին եւ Հայերը: Այս ժամանակ տակաւին լուծուած չի եղել նոր համընդհանուր օրացոյցի հարցը: Օգտուելով առիթից, Հայոց կաթողիկոս Մովսէս Եղիվարդեցին կարգադրում է հայկական տոմարի հարցը: Նա վճռում է ստեղծել ինքնուրոյն ազգային օրացոյց: Նրա կարգադրութեամ Աթանաս Տարօնացին Հայկական հնաւանդ շարժական օրացոյցի հիման վրայ կազմում է քրիստոնէական տօնացոյց, որի տարեհաշիւն էլ դառնում է Հայոց Մեծ թուականի հիմքը: Այստեղ ամողջովին պահպանւում է Հայոց օրացուցային աւանդական դրուածքը. տարուայ տեւողութիւնը միշտ 365 օր (առանց նահանջ տարիների), տարեմուտն էլ Նաւասարդի մէկը չորս տարում մի օր առաջ է ընկնում հռոմէական ամսաթուերից: Այս կառուցուածքով օրացոյցը անխուսափելիօրէն պատճառ պիտի դառնար տոմարական թիւրիմացութիւնների, երբ Նաւասարդի մէկը հասնէր Մարտ-Ապրիլին: Դրա համար էլ 7-րդ դարում Անանիա Շիրակունին բարեփոխում է այն:

Նա տարեմուտը առանձնացնում է Նաւասարդի մէկից եւ կայուն դնում Յունուարի 6-ի դիմաց անկախ հայկական ամիս-ամսաթուից, իսկ Նաւասարդի մէկը էլի մնում է շրջիկ: Նա նաեւ կազմում է մանրակրկիտ աղիւսակներ 532 տարիների համար: Սակայն, Անանիայի բարեփոխումը պաշտօնական վաւերացում չի ստանում: Ի հետեւանք այս ամենի, Մեծ թուականը սկսում է կիրառուել երկու տարբեր ձեւերով. մէկն ըստ Աթանասի սահմանածի 552 թ. Յուլիսի 11-ից սկսուող, փոփոխական տարեմուտով, միւսն ըստ Անանիայի բարեփոխման 553 թ. Յունուարից սկսուող, կայուն տարեմուտով: Այս կերպ էլ Հայոց Մեծ թուականը հասել է մինչեւ մեր օրերը:

Այս օրացոյցի յաջորդ բարեփոխութիւնը եղել է 11-12-րդ դարերում եւ դա արել է եռամեծ իմաստասէր Յովհաննէս Սարկաւագը: Սակայն ի տարբերութիւն նախորդ բարեփոխութեան, այս անգամ Մեծ թուականը թողնւում է անփոփոխ, եւ դրան կից ստեղծւում ու կիրառութեան մէջ է դրւում
նոր բարեփոխեալ օրացոյց Հայոց Փոքր թուականը:

Արդ նայենք, թէ ինչ է իրենից ներկայացրել Յովհաննէս Սարկաւագի ստեղծած Հայոց Փոքր թուականը, ինչ փոփոխութիւններ են կատարուել հայկական օրացոյցում այս կապակցութեամբ եւ որն է եղել դրանց հիմքը:

Գ. Հայոց Փոքր թուական:

Ինչպէս արդէն նշուեց, Հայոց Մեծ թուականը կիրառւում է զուգահեռաբար երկու ձեւերով. ըստ աւանդական ձեւի (Աթանասի սահմանածի) եւ ըստ Անանիայի բարեփոխութեան: Աւանդական ձեւով կիրառութիւնը արդէն Հայոց ՆԾԲ (452) թուին յառաջ է բերում մի շատ լուրջ տոմարական թիւրիմացութիւն: Բանն այն է, որ ըստ սուրբգրային աւանդութեան, տարուայ սկիզբ պիտի դիտուէր գարնանամուտը: Գարնանամուտին էր համարւում ե՛ւ աշխարհի արարչութիւնը, ե՛ւ էլ տարուայ սկիզբը[24]: Ահա, գարնանամուտը սկիզբ սեպելու պարագայում, եթէ Հայոց տարեմուտն էլ Նաւասարդի մէկը լինէր, ապա հէնց որ Նաւասարդի մէկը չորս տարում մի օր յառաջանալով զուգադիպէր գարնանամուտին եւ անցնէր դրանից, հայկական տարեհաշիւը պիտի մէկով աւելանար: Այդպէս էլ Հայոց ՆԾԲ (452) թուին Նաւասարդի մէկը գարնանամուտին (Մարտի 20- ին) համընկելուց յետոյ Հայոց տարեհաշւում առաջանում է մէկ «եկամուտ» տարի: Սա պատճառ է դառնում տոմարական լուրջ շփոթութիւնների:

Այս եւ այլ օրացուցային շփոթութիւնները վերացնելու համար, Յովհաննէս Սարկաւագը կարգաւորում է հայկական օրացոյցը: Նրա ժամանակ Հայոց ՇԿ (560) թուին (1112թ.) աւարտւում է Անանիայի կազմած ՇԼԲ բոլորակը, եւ կարիք կար նոր տօնացոյցի: Սարկաւագ վարդապետը կազմում է նոր 532-ամեայ տօնացոյց-աղիւսակ Հայոց եկեղեցու տօների համար: Ի տարբերութիւն Անանիայի աղիւսակի, Սարկաւագինը միայն հռոմէական ամիս-ամսաթուերով է, այստեղ հայկական ամիսներով ոչինչ չկայ: Որպէս տարեմուտ էլ վերցուած է Յունուարի մէկը: Իսկ աղիւսակը սկսւում է ոչ թէ Շիրակունու աղիւսակի աւարտից, այլ դրանից 28 տարի առաջ Հայոց 533 թուից (նոր մէկ թուականով): Այս աղիւսակի առաջին տարին Փրկչ. 1085 թիւն է: Փաստօրէն, Սարկաւագ վարդապետը 532-ամեակներով պարբերացնում է հայկական օրացոյցը: Ի տարբերութիւն Մեծ թուականի, այս նոր աղիւսակով տրուած տարեթիւը կոչւում է Հայոց Փոքր թուական25: Բացի այդ, օրացուցային խառնաշփոթը շտկելու համար, կարգադրում է Մեծ թուականի տարեհաշուից դուրս ձգել «եկամուտ» մէկ տարին[26]:

Օրացուցային հարցերը պարզաբանելու համար Յովհաննէս Սարկաւագը շարադրում է նաեւ տոմարական բացատրական աշխատութիւններ: Դրանցից ամենակարեւորը «Պատճէն տոմարի» աշխատութիւնը մանրամասն տալիս է օրացուցային հաշւումներ անելու կանոնները: Ընդ որում, այստեղ Մեծ թուականից զատ ներկայացուած է նաեւ Փոքր թուականը: Իր տոմարական աշխատութիւններում Սարկաւագ վարդապետը մանրամասն բացատրում է, թէ ինչպէս է հայկական օրացոյցում գոյացել «եկամուտ» տարին եւ իր յետնորդներին պատուիրում է ապագայում եւս նման իրավիճակ կրկնուելու դէպքում հաշուից հանել «եկամուտ» տարին:

Այդուհանդերձ, Յովհաննէս Սարկաւագը, Հայոց օրացոյցի առաջիկայ թիւրիմացութիւններից մէկընդմիշտ ազատուելու համար, ստեղծում է Յուլեան օրացոյցի հետ զուգահեռ ընթացող անշարժ հայկական օրացոյց հայկական աւանդական ամիսներով: Այս օրացոյցն էլ յայտնի է Սարկաւագադիր կարգ անունով: Սարկաւագադիր կարգի բացատրութիւնը մանրամասն ներկայացուած է տոմարական «Պատճէնում»: Իսկ հիմնական աշխատութիւնները, որոնցում ներկայացուած է այս նոր Սարկաւագադիր կարգը, երկուսն են: Առաջինը Անանիա Շիրակունու հեղինակած Խառնախորանի սարկաւագեան խմբագրութիւնն է, որտեղ 14 ազգերի տոմարներից զատ, որպէս անշարժ օրացոյց, ներկայացուած է նաեւ հայկական Սարկաւագադիր օրացոյցը Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11 կայուն տարեմուտով: Սա, փաստօրէն, Անանիայի կազմած Խառնախորանն է, ուր Սարկաւագ վարդապետը ներմուծել է իր ստեղծած անշարժ հայկական օրացոյցը: Երկրորդը արդէն Յովհ. Սարկաւագի հեղինակած օրացուցային աղիւսակներն են, որ յայտնի են «Յայսմաւուրացոյց» անունով: Ի տարբերութիւն Խառնախորանի, որ կազմուած է Հռոմէական օրացոյցի հիման վրայ, Յայսմաւուրացոյցը կազմուած է հայկական Սարկաւագադիր օրացոյցի հիման վրայ եւ էլի պարունակում է հայկականից զատ հետեւեալ 14 ազգերի օրացոյցների զուգահեռ ներկայացումը. Հռոմէացիների, Յունաց, Ասորւոց, Պարսից, Եբրայեցւոց, Արաբացւոց, Մակեդոնացւոց, Եգիպտացւոց, Եթովպացւոց, Աթենացւոց, Բիւթանացւոց, Կապադովկացւոց, Վրաց եւ Աղուանից: Այս երկու տեսակի տոմարական աղիւսակներում էլ կայուն ամսաթուերով նշուած են անշարժ տօները եւ որոշ կարեւոր օրեր (գիշերահաւասարներ, արեւադարձներ եւն): Ահա այս խմբագրուած Խառնախորանում եւ Յայսմաւուրացոյցում, որպէս հայկական օրացոյց, ներկայացուած է Սարկաւագադիր կարգը[27]:

Արդ, մի փոքր մանրամասն ներկայացնենք այս օրացոյցը: Ի տարբերութիւն Անանիա Շիրակունու, որը հայկական օրացոյցն անշարժացրել էր հայկական տարեմուտը Նաւասարդի մէկից անջատելու եւ կայուն Յունուարի սկզբում դնելու միջոցով, Սարկաւագը, հայկական օրացոյցն անշարժացնելու նպատակով, Հայոց ամսակարգի մէջ մուծում է նահանջի օր: Մինչ այդ նման բան չէր եղել: 365-օրեայ ամսակարգը շատ երկար ժամանակ դիտուած է եղել իբր անձեռնմխելի մի բան, որին չէր կարելի ոչինչ յաւելել, կամ փոփոխութեան ենթարկել (հնում դա նոյնիսկ սրբացուած է եղել): Ահա, Սարկաւագ վարդապետը առաջինն էր, որ յանդգնեց փոփոխել այդ անձեռնմխելի կառոյցը: Նա Հայոց ամսակարգի 365 օրերին չորս տարին մէկ յաւելում է մէկ օր նահանջ տարուայ օրը: Դրանով Հայոց ամսակարգը դառնում է միջինում 365.25-օրեայ եւ լրիւ զուգահեռ դառնում հռոմէական (եւ այլ նմանատիպ) օրացոյցներին: Այս կերպ, նորաստեղծ հայկական օրացոյցում կայուն անփոփոխ դիրք են ստանում ե՛ւ տարեմուտը, ե՛ւ անշարժ տօները (Յայտնութիւն, եւ այլն), ե՛ւ էլ գիշերահաւասարներն ու արեւադարձերը:

Ամսակարգի անշարժացումից զատ, Յովհաննէս Սարկաւագը փոխում է նաեւ հայկական տարեմուտը: Հայոց Մեծ թուականի տարեհաշուի սկզբից 552 թուից յետոյ անցած 532 տարիների ընթացքում, Հայոց Նաւասարդի մէկը չորսական տարում մի-մի օր յառաջանալով, 1084 թուին եկելհ ասել էր Փետրուարի 29-ին: Իսկ 1116-ին, երբ ստեղծուել է այս անշարժ օրացոյցը, Նաւասարդի մէկը համընկնում էր Փետրուարի 21-ին: Այդուհանդերձ, Սարկաւագ վարդապետը իր ստեղծած անշարժ օրացոյցի տարեմուտը դնում է ամառուայ կէսին Օգոստոսի 11-ին: Արդ, ինչու է յատկապէս ա՛յս օրն ընտրում Սարկաւագ վարդապետն իբր տարեմուտ: Այս հարցը շատ է հոլովուել արդի հայ տոմարագէտների կողմից, եւ այս հարցին տրուել են մէկից աւելի տարբեր պատասխաններ:

Հիմնականում, փորձեր են արուել այս Օգոստոսի 11-ը բացատրել իբր շատ վաղ անցեալում հայկական օրացոյցի բուն տարեմուտի օր, փորձել են դա կապել Հայկ Նահապետի գործունէութեան նրա Հայաստան գալու, կամ Բէլին յաղթելու օրուայ հետ: Սակայն նշենք, որ Օգոստոսի 11-ը ոչ Հայոց պատմութեան, եւ ոչ էլ Հայոց հին (կամ հնագոյն) օրացոյցի համար ոեւէ բանով նշանաւոր, էական օր չէ: Սա պարզապէս մի հերթական, սովորական հռոմէական ամսաթիւ է, որին զուգադիպել է Հայոց շրջիկ տարեմուտը Նաւասարդի մէկը 428 - 431 թթ. քառամեակում: Իսկ թէ ինչու է Սարկաւագն ընտրել հէնց ա՛յդ օրը, այս հարցի բացատրութիւնը տրուած է հէնց իր Սարկաւագի տոմարական աշխատութիւններում:

Սարկաւագ վարդապետը, բացատրելով, թէ ինչու է ինքն ընտրել Օգոստոսի 11 տարեմուտը, նշում է, որ ինքը հիմք է ընդունել Աստուածաշնչում եւ դրան աղերսուող որոշ այլ գրքերում առկայ հայ եւ օտար ամիսների տարբեր զուգադրումները: Խօսքը վերաբերում է 5-րդ դարի սկզբներում կատարուած որոշ թարգմանութիւնների, որոնց հայերէն շարադրանքում իրօք կան հայկական ամիսների, երբեմն եւ ամսաթուերի զուգադրումներ հրէական, եգիպտական, կամ այլ անշարժ օրացոյցների ամսաթուերի հետ: Բնականաբար, այս երկերի բնագրերում չկան յիշեալ զուգադրումները. այդտեղ տրուած են միայն օտար (բնագրային) ամիս-ամսաթուերը: Այսինքն, այդ զուգադրումները կատարուել են այդ գրքերը հայերէն թարգմանելու կապակցութեամբ: Այդ բոլորը) հանգեցնում է Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11 դիրքին: Հէնց դա էլ հիմք է ընդունել Սարկաւագը:

Անշուշտ Յովհաննէս Սարկաւագը չէր կարող իմացած չլինել, թէ ինչ կերպ են ծագել յիշեալ զուգադրումները հայ եւ օտար ամսաթուերի միջեւ: Սակայն տարեմուտի ընտրութեան հարցում նա ոեւէ այլ ելակէտ չունէր, ուստի եւ ընտրում է տարեմուտն այնպէս, որ գոնէ կարեւորագոյն, լաւագոյն գրքերում եղած զուգադրումները ներդաշնակ լինեն իր ստեղծած նոր օրացոյցի կարգին: Այդ կերպ էլ, ահա, նա իր ստեղծած անշարժ օրացոյցով «հաւերժացնում» է, «սրբագործում» է 428 թուի օրացուցային դրութիւնը, երբ իրօք Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11: Սրանից զատ ոեւէ այլ բացատրութիւն, այլ պատճառ այս Օգոստոսի 11 տարեմուտը չունի: Նոյն կերպ էլ 428 թիւը ոեւէ բանով նշանաւոր տարի չէ հայկական օրացոյցի համար: Այս տարեթուի «բացառիկ» լինելն էլ պայմանաւորուած է միմիայն Սարկաւագ վարդապետի ընտրած տարեմուտով:

Սարկաւագադիր օրացոյցին վերաբերող միւս կարեւոր հարցը նահանջ տարիներին ամսակարգի մէջ աւելացուող օրուայ (նահանջի օրուայ) դիրքի հարցն է: Երկար ժամանակ արդի հայ տոմարագիտութեան մէջ իշխել է այն տեսակէտը, թէ իբր Սարկաւագ վարդապետը չորս տարին մէկ նահանջի օրը յաւելել է տարեվերջում աւելեաց 5 օրերից յետոյ (համարել են, որ չորս տարին մէկ այսպէս կոչուած «աւելեաց ամիսը» դարձել է 6 օրանոց): Այս պատկերացումը ժառանգուել է հեղինակից հեղինակ եւ նոյնիսկ ըստ սրա են կազմուած բազմաթիւ գրքերում տպուած աղիւսակները Սարկաւագադիր օրացոյցի պարզաբանման համար: Այդուհանդերձ, այս պատկերացումը տոմարական ոեւէ փաստի վրայ յեցած չէ եւ չի համապատասխանում իրականութեանը: Իսկ, թէ որն է նահանջի օրուայ ստոյգ տեղը, շատ յստակ նշուած է Յովհաննէս Սարկաւագ Իմաստասէրի տոմարական աշխատութիւններում:

Յովհաննէսի խմբագրած խառնախորանում Օգոստոս ամսուայ էջում Նաւասարդի մէկից առաջ աւելեաց 5 օրերից յետոյ ոչ մի նշում չկայ նահանջի օրուայ մասին: Իսկ, որպէս նահանջի օրուայ տեղ, նշուած է Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների արանքը: Այստեղ Մարտ ամսուայ էջում, Մարտի 8-ի դիմաց, Արեգ ամսի սկզբից առաջ գրուած է. «Հայք զաւելորդ նահանջին աստ դնեն»: Նոյնի վերաբերեալ յստակ նշում կայ եւ «Պատճէն տոմարի» աշխատութիւնում: Այստեղ էլ Սարկաւագադիր կարգին վերաբերող մասում գրուած է, որ նահանջ տարիներին Մեհեկան ամիսը դառնում է 31 օր[28]:

Ստացւում է, որ ըստ Սարկաւագի տոմարական աշխատութիւնների, Սարկաւագադիր կարգում նահանջի օրը դրուել է Մարտի 8-ի դիմաց Հայոց Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների միջեւ (որ նոյնն է, թէ Մեհեկանը դառնար 31 օր): Մեհեկանը Հայոց ամիսների մէջ 7-րդն է, եւ օրինական հարց է առաջանում, թէ ինչու է Սարկաւագ վարդապետը 7-րդ ամսից յետոյ դրել նահանջի օրը:

Այս հարցի պատասխանը շատ պարզ է: Բանն այն է, որ հռոմէական օրացոյցում, ինչպէս յայտնի է, նահանջի օրը չորս տարին մէկ մուծւում էր (եւ է) Փետրուար եւ Մարտ ամիսների միջեւ Փետրուարի 28-ից յետոյ (որ այժմ ընկալում ենք իբր Փետրուարի 29): Սարկաւագ վարդապետն էլ խնդիր է ունեցել այնպէս մուծել նահանջի օրը, որ նուազագոյնի հասնի նահանջ տարիներին առաջացող հայ եւ հռոմէական ամիսների զուգընթացութեան խախտումը: Իսկ դրա համար նահանջի օրուայ յարմարագոյն տեղը Փետրուարի 29-ին մերձակայ հայկական ամսամուտն էր: Փետրուարի 29-ին ամենամօտ հայկական ամսամուտը Արեգի մէկն էր, որ ըստ Սարկաւագադիր կարգի պիտի համընկէր Մարտի 9-ին: Ահա, դրանից առաջ էլ Մարտի 8-ի դիմաց, Յովհաննէսը դնում է նահանջի օրը: Դրանով, իրօք, նուազագոյնի է հասցւում հայ-հռոմէական ամիսների զուգընթացութեան խախտումը նահանջ տարիներին: Դա դառնում է ընդամենը ութ օր (Մարտի 1-ից Մարտի 8-ը), որից առաջ եւ յետոյ հայ-հռոմէական ամսաթուերի զուգընթացութիւնը կայուն է բոլոր տարիների համար:

Այսպիսով, Սարկաւագադիր անշարժ օրացոյցի համար ստացւում է հետեւեալ պատկերը: Տարուայ միջին տեւողութիւնը 365.25 օր է: Տարեմուտ է Նաւասարդի մէկը, որ կայուն դրուած է Օգոստոսի 11-ին: Չորս տարին մէկ էլ նահանջի օրը յաւելւում է Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների արանքը Մարտի 8-ի դիմաց, որ երբեմն համարուել է նաեւ Մեհեկան 31: Այսպիսով, այս օրացոյցում կայուն դիրք են ստացել բոլոր կայուն օրերը: Ստորեւ կարճառօտ աղիւսակով տանք Սարկաւագադիր օրացոյցի ամսամուտերը:

Նաւասարդի մէկ = Օգոստոսի 11,
Հոռի մէկ = Սեպտեմբերի 10,
Սահմի մէկ = Հոկտեմբերի 10,
Տրէ մէկ = Նոյեմբերի 9,
Քաղոց մէկ = Դեկտեմբերի 9,
Արաց մէկ = Յունուարի 8,
Մեհեկան մէկ = Փետրուարի 7,
Արեգ մէկ = Մարտի 9,
Ահեկան մէկ = Ապրիլի 8,
Մարերի մէկ = Մայիսի 8,
Մարգաց մէկ = Յունիսի 7,
Հրոտից մէկ = Յուլիսի 7:

Աւելեաց օրերն էլ միշտ ունեն հետեւեալ դիրքը.

Աւելեաց առաջին օր (Լուծ) = Օգոստոսի 6,
Աւելեաց երկրորդ օր (Եղջերու) = Օգոստոսի 7,
Աւելեաց երրորդ օր (Ծկրաւորի) = Օգոստոսի 8,
Աւելեաց չորրորդ օր (Արտախոյր) = Օգոստոսի 9,
Աւելեաց հինգերորդ օր (Փարազնոտի) = Օգոստոսի 10:

Այս զուգադրութիւնները Սարկաւագադիր օրացոյցում կայուն են եւ չեն փոխւում նաեւ նահանջ տարիներին:

Քանի որ այսքան ընդարձակ խօսք եղաւ նահանջի մասին, աստ մի փոքր անդրադառնանք նաեւ դրա հետ կապուած մի տարածուած թիւրիմացութեան:

Շարժական տարեմուտով օրացոյցների կապակցութեամբ յաճախ կիրառւում է «հանդիպման» կամ «վերադարձի» տարի հասկացութիւնը: Սրա իմաստն այն է, որ ինչ-որ կայուն պարբերութեամբ տուեալ օրացոյցի շարժուն տարեմուտը վերադառնում է իր նախնական դիրքին, հանդիպում է էլի իր սկզբնակէտին: Այս երեւոյթը յայտնի է յունարէն ապոկատաստասիս անունով: Ահա, նոր շրջանի որոշ հայ տոմարագէտներ, կարծելով, թէ հնում հայկական տոմարում յատուկ նշուել է այդ երեւոյթը, պնդել են, թէ իբր հնում 1460 տարին մէկ Հայոց օրացոյցում յատուկ նշուել է օրացուցային շրջանի հանդիպման երեւոյթը, հաշուից դուրս է թողնուել այդ ընթացքում գոյացած մէկ յաւելեալ տարին, եւ այդ հանդիպման տարին էլ կոչուել է նահանջից նահանջ տարի[29]:

Այստեղ մի անգամից երկու թիւրիմացութիւն կայ: Նախ, որ հայկական հին օրացոյցում չի եղել եւ չէր էլ կարող լինել հանդիպման երեւոյթի հասկացութիւնը. ամեն դէպքում, Յուլեան օրացոյցի ամսաթուերի նկատմամբ դա լինել չէր կարող, քանի որ 365.25-օրեայ տարիներով այդ օրացոյցն ինքն այնքան էլ հին չէ: Հանդիպման երեւոյթ հայկական օրացոյցը կարող էր դիտել միայն տարուայ եղանակների կրկնութեան, կամ էլ ոեւէ աստղագիտական երեւոյթի (աստղերի ծագումի, արեւադարձերի եւնի) նկատմամբ: Այս դէպքում էլ պարբերութիւնը պիտի լինէր ոչ թէ 1460, այլ 1506 տարի[30]: Ամեն դէպքում, այս մասին էլ մեզ ոչ մի փաստ չի հասել: Իսկ գալով նահանջից նահանջ եզրը օրացուցային շրջանի հանդիպման երեւոյթին վերագրելուն, սա ակնյայտ թիւրիմացութիւն է: Նահանջից նահանջը տոմարական եզր է, որ հայկական օրացոյցում կիրառուել է 19-երեակ, կամ 28- երեակ տարիները նշանակելու համար: Այսինքն, նահանջից նահանջը, որպէս օրացուցային եզր, գալիս է ոչ թէ հայկական բնիկ շարժական օրացոյցից, այլ «անշարժ» օրացոյցների հետ հայկականի համեմատութիւնից:

Ընդհանրապէս, նահանջ բառն ինքը, որպէս տոմարական եզր, հայկական օրացոյցում բնիկ չէ, այլ ցոյց է տալիս հայկական եւ (հռոմէական) անշարժ օրացոյցների առնչութիւնը, զի նահանջ տարիներին անշարժ օրացոյցով որոշուած կայուն օրերին համապատասխանող հայկական ամսաթուերը մի օրով նահանջում են ետ են ընկնում: Ասենք օրինակ, եթէ մի տարի գարնանամուտը Մարտի 20-ը Նաւասարդի 2-ին է, ապա չորս տարի անց գարնանամուտը կը լինի Նաւասարդի 3-ին, եւ այդպէս շարունակ: Յոյները նահանջը կոչել են էմբոլիսմոս - «ներդրուած», Հռոմէական օրացոյցում էլ նահանջի օրերը կոչուել են դիես ինտերկալարէս, որ էլի նշանակում է «ներդրուած», Պարսիկներն էլ նահանջ տարին կոչել են սալէ քաբիսէ, որտեղ քաբիսէ - «նահանջային» բառը գալիս է «մեծ» նշանակող քաբիր բառից. այսինքն, այստեղ էլ նահանջ տարին անուանել են մեծ տարի:

Այս ամենից երեւում է, որ նահանջելու գաղափարը իրօք գալիս է հայ եւ օտար անշարժ օրացոյցների համեմատութիւնից: Սրանով եւ նահանջը, առաւել եւս նահանջից նահանջը, որպէս տոմարական եզր, բնաւ կապ չունեն հայկական աւանդական 365-օրեայ շարժական օրացոյցի հետ, այլ առաջացել են հայկականի եւ այլ օրացոյցների համեմատութիւնից:

Յովհաննէս Սարկաւագի տոմարական կարգադրութիւնների մասին պատկերացումն ամբողջացնելու համար ցանկալի է իմանալ նաեւ դրանց ժամանակն ու հերթականութիւնը:

Եղած տուեալների հիման վրայ կարելի է տալ ժամանակային հետեւեալ պատկերը: Հայոց ՇԿ (560) թուին (որ է Յուլեան 1112թ.) աւարտւում է Անանիայի 532-ամեայ տօնացոյցը: Ուրեմն, Սարկաւագը իր ՇԼԲ աղիւսակը կազմել է այդ տարուց ոչ ուշ: Դրանից որոշ ժամանակ անց 1116 թուին Սարկաւագը ստեղծում է իր անշարժ օրացոյցը:

Ի տարբերութիւն Հայոց Մեծ թուականի, Սարկաւագադիր օրացոյցը իր ակնառու առաւելութիւններով հանդերձ ունենում է բաւական սահմանափակ կիրառութիւն: Կիրառւում է հիմնականում եկեղեցու կողմից Յայսմաւուրք ժողովածուներում: Տոմարական տարբեր աշխատութիւններում յաճախ նոյնացուած են Հայոց Փոքր թուականը (1085 թուի Յունուարից սկսուող տարեհաշիւը) եւ Սարկաւագադիր կարգը: Եւ այսօր էլ այս երկուսը ներկայացւում են իբր մէկ ամբողջութիւն: Ըստ այդմ Հայոց Փոքր թուականը պատկերանում է հետեւեալ կերպ: Հաշուարկի սկիզբը 1084 թ. Օգոստոսի 11 = Նաւասարդի 1-ով: Տարուայ միջին տեւողութիւնը 365.25 օր է, Նահանջ տարիներին նահանջի օրը դրւում է Մարտի 8-ի դիմաց Մեհեկանի վերջում եւ այս կարգը անշարժ է Յուլեան օրացոյցի նկատմամբ[31]:

Դ. Հայոց Օրացոյցը նախքան Մեծ թուականը:

6 - 7-րդ դարերից առաջ Հայաստանում օգտագործուած օրացոյցի մասին մեզ հասած վկայութիւնները շատ սակաւ են: Յայտնի է, որ 553 թուից առաջ եկեղեցական տօների օրերը որոշելու համար երկար ժամանակ օգտագործուել է Ադրէաս Բիւզանդացու կազմած 200-ամեայ աղիւսակը: Դրանից առաջ էլ օգտագործուել են Ղեւոնդէսի, Որոգինէսի եւ Անատոլիոսի տօնացոյցները: Սրանք բոլորն էլ քրիստոնէական տոնացոյցներ են եղել կազմուած այս կամ այն անշարժ (Յուլեան տիպի) ոչ հայկական օրացուցային համակարգի հիման վրայ:

Քրիստոնէութեանը նախորդած դարերում Հայաստանում օգտագործուած օրացոյցի մասին ոչ մի ուղղակի վկայութիւն մեզ չի հասել: Այդ օրացոյցի բնոյթը պարզել կարելի է, քննելով Հայոց օրացոյցի աւանդական կառուցուածքը, եւ տոմարին աղերսուող որոշ այլ իրողութիւններ32:

Ընդհանրապէս, կարծիքներն այս հարցում երկուսն են: Առաջինը 365-օրեայ կայուն տարիով եւ Նաւասարդի մէկ շարժուն տարեմուտով օրացոյցի գոյութիւնն է սկզբից եւեթ: Երկրորդը այն է, որ շարժական օրացոյցին զուգահեռ Հայերն ունեցել են նաեւ անշարժ (Յուլեան տիպի) մի օրացոյց եւս, որի տարեմուտը կայուն դիրք է ունեցել տարուայ մէջ:

Ինչ վերաբերում է շարժական օրացոյցին, ապա սրա գոյութիւնը ոչ մի հետազօտողի մօտ կասկած չի յարուցել: Սրա գոյութեան ամենահիմնական ապացոյց կարելի է սեպել Հայոց աւանդական 365-օրեայ ամսակարգը առանց նահանջի օրուայ եւ Նաւասարդ ամսի անունը, որ ստուգաբանւում է իբր «Ամանոր»: Բացի այդ, սրա օգտին է վկայում եւ դարերով արմատացած աւանդոյթը շարժական Նաւասարդի ամսի մէկը դիտել իբր տարեմուտ:

Աւելի բարդ է անշարժ օրացոյցի գոյութեան հարցը: Այսպիսի օրացոյցի գոյութիւնը ե՛ւ հաստատող, ե՛ւ ժխտող մէկից աւելի «ծանրակշիռ» կռուաններ կան: Հայոց մօտ հնում անշարժ օրացոյց եղած լինելը հիմնաւորւում է նախ եւ առաջ նրանով, որ ըստ բազմաթիւ առարկայական վկայութիւնների, դեռ շատ վաղուց Հայաստանում եղել է բարձր զարգացած գիւղատնտեսութիւն: Իսկ յայտնի է, որ թէ՛ երկրագործութեան, եւ թէ՛ անասնապահութեան կարիքների համար շարժական օրացոյցը այնքան էլ պիտանի չէր կարող լինել. վարի, ցանքսի, անասունների խառնքի եւ այլ գործերի համար շատ աւելի նպատակայարմար պիտի լինէր, անշուշտ, անշարժ օրացոյցը: Բացի այդ, յայտնի է, որ հին Հայոց աւանդական (նախաքրիստոնէական) տօների մէջ եղել են այնպիսիք, որոնք Հայաստանի կլիմայական պայմաններում հնարաւոր պիտի լինէր տօնել միմիայն տարուայ որոշակի եղանակի: Անկարելի է, ասենք, պատկերացնել, որ Վարդավառի ջրախաղերը լինէին ձմեռուայ սառնամանիքին կամ Համբարձման բացօթեայ տօնախմբութիւնը (դարձեալ ջրախաղերով ու ծաղիկների միջոցով գուշակութեամբ) լինէին աշնանը, կամ ձմռանը, երբ չկան ծաղիկներ, անձրեւ կամ ձիւն է տեղում ու ցուրտ է:

Երրորդ, ամենածանրակշիռ կռուանը անշարժ օրացոյցի գոյութեան օգտին, այն է, որ 5-րդ դարի բազմաթիւ թարգմանական երկերում ու նաեւ Աստուածաշնչում առկայ են բազմաթիւ օրացուցային զուգադրութիւններ, ուր օտար անշարժ ամիսների եւ ամսաթուերի դիմաց դրուած են դրանց համապատասխան հայկականները: Սա մտածել է տալիս, որ մաշտոցեան դպրոցի թարգմանիչները պիտի ունեցած լինէին մի անշարժ օրացոյց, ըստ որի էլ կարգել են սոյն զուգադրումները: Այլապէս, եթէ եղած չլինէր մի անշարժ օրացոյց, այդ զուգադրութիւնները անողներին հարկ կը լինէր մեղադրել տգիտութեան մէջ (որովհետեւ կարելի չէ անշարժ օրացոյցի ամսաթիւը զուգակշիռ դնել շարժական օրացոյցի ամսաթուին):

Ահա, հիմնականում այս փաստարկներով է ապացուցւում անշարժ օրացոյցի գոյութիւնը Հայոց մօտ հնում: Նայենք, թէ ինչքանով են այս փաստարկները կենսունակ: Սկսենք առաջինից:

Երկրագործական եւ անասնապահական պէտքերի համար անշարժ օրացոյցը բնաւ էլ անհրաժեշտութիւն չէ: Այս դէպքում էականը ոչ թէ կայուն ամսաթուեր ունենալն է, այլ ինչ-որ կերպ տարուայ մէջ կայուն ժամանակներ որոշելը: Իսկ այդ նպատակին կարող էին ծառայել բնութեան բազմաթիւ երեւոյթներ (օր. տարբեր բոյսերի ծլելը, բողբոջելը, ծաղկելը, պտուղի հասունանալը, թռչունների չուն, թխսելը, վայրի կենդանիների վարքը, տարբեր տեղանքների (լեռների, գագաթների) բնական պայմանների փոփոխութիւնը (ձիւն դնելը, հալուելը եւն)): Այս եւ նման բազում այլ ձեւերով կարելի է լրիւ բաւարար ճշդութեամբ որոշել գիւղատնտեսութեան համար անհրաժեշտ օրերը, ժամանակները: Նման մօտեցումը յաճախ կիրառւում է եւ մեր օրերում:

Գալով երկրորդ կէտին (տօների օրերին), նկատենք, որ այս դէպքում էլ անշարժ օրացոյցը անհրաժեշտութիւն չէ: Յայտնի է, որ հնում Միջագետքում, Եգիպտոսում եւ այլուր մարդիկ իմացել են աստղերի դիտումներով տարուայ մէջ անշարժ օրեր որոշելու կերպը: Դիտուել են պայծառ աստղերի արեգակնային ամբարձումներն ու անկումները33, որոնցով շատ մեծ ճշդութեամբ որոշուել են անշարժ օրեր տարուայ մէջ: Աստղերի դիտումներով որոշել են նաեւ երկրագործական աշխատանքների ժամկէտները: Հաշուի առնելով համարեա բոլոր հին կրօնների սերտ կապը երկնային լուսատուների հետ, շատ սպասելի է, որ այդ կրօնների տօների օրերն էլ որոշուէին աստղերի դիտումներով եւ ոչ այլ կերպ: Դրա ամենավառ օրինակն են հին Եգիպտացիք, որոնք իրենց տարեկան տօներից ամենագլխաւորը տօնում էին Շնաստղի (Sirius-ի) արեգակնային ամբարձման հետ: Այս աստղը նրանք պաշտել են եւ դրանով էլ որոշել են իրենց գլխաւոր տօնի օրը: Նոյնիսկ օրացուցային շրջանը 1460-ամեակը34, կոչել են այդ աստղի անունով Սոթիական շրջան (աստղը նրանք կոչել են Սոթիս - «Լուսափայլ»): Եւ հազարամեակներ շարունակ Եգիպտացիներն առաջնորդուել են այս աստղի դիտումներով, ու կարիք չեն ունեցել անշարժ օրացոյցի: Ընդհակառակը, մեծ նախանձախնդրութեամբ պաշտպանել են իրենց աւանդական շարժական օրացոյցը:

Ինչպէս տեսնում ենք, սա եւս չի կարող փաստարկ ծառայել յօգուտ անշարժ օրացոյցի գոյութեան: Այն միջոցները, որ կիրառուել են Հայաստանի հարեւան երկրներում, կարող էին կիրառուել նաեւ Հայաստանում, առաւել եւս, որ յայտնի է բարձր զարգացած աստղագիտութեան առկայութիւնը Հայոց երկրում տակաւին ն.Ք. երրորդ հազարամեակից:

Մնում է երրորդ փաստարկը հայ եւ օտար ամսաթուերի զուգադրումները: Եթէ չենք ուզում Մաշտոցին ու նրա դպրոցի թարգմանիչներին մեղադրել տգիտութեան մէջ, պէտք է կամ ընդունենք, որ նրանց ձեռքի տակ եղել է մի անշարժ օրացոյց, եւ կամ էլ համարենք, որ յիշեալ զուգադրումներն արել են ոչ նրանք: Նախորդ հետազօտողները գնացել են այս ուղիներից առաջինով. այդ զուգադրութիւններից եզրակացրել են, որ Մաշտոցի ժամանակ եղել է մի անշարժ հայկական օրացոյց, որն էլ նրանք (թարգմանիչները) օգտագործել են:

Այս զուգադրումների քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ դրանք ոչ թէ հէնց թարգմանիչների ձեռքի գործն են, այլ յետսամուտ են եւ շարադրանքի մէջ են մուծուել թարգմանուելուց յետոյ. ամենայն հաւանականութեամբ հէնց առաջին արտագրութիւնների-բազմացումների ժամանակ:

Բանն այն է, որ այս զուգադրութիւնների ճնշող մեծամասնութիւնը ունի միակերպ կառուցուածք: Շարադրանքում նախ գրուած է օտար անշարժ օրացոյցի ամիս-ամսաթիւը, ապա «որ է» յաւելումով հայկականը: Սա, մեղմ ասած, տարօրինակ է, զի նոյն թարգմանիչները Սուրբ Գրքում եւ այլուր թարգմանել են ամեն ինչ, նոյնիսկ համաստեղութիւնների անունները եւ բոլոր դէպքերում էլ օտար անուան փոխարէն դրել են համարժէք հայկականը, առանց բացատրելու «որ է»: Եւ միայն ամսաթուերի դէպքում ունենք նման բացատրական շարադրանք: Բացի այդ, էական է, որ այս զուգադրութիւնները միարժէք չեն. տարբեր զուգադրումներ բերում են Նաւասարդի մէկի տարբեր դիրքերի: Սա եւս ցոյց է տալիս դրանց յետսամուտ լինելը: Իրօք, դրանք միարժէք չեն նոյնիսկ Աստուածաշնչում: Իսկ յայտնի է, որ Աստուածաշունչը թարգմանուելուց յետոյ լրիւ վերանայուել է Սահակ Պարթեւի կողմից: Բնական է, որ այս դէպքում լինէր ամբողջ Աստուածաշնչում տեղ գտած զուգադրումների միարժէքութիւն, որ սակայն չկայ: Շատ չծաւալուելով, նշենք, որ այս ամենը բերում է նրան, որ օրացուցային զուգադրութիւնները Աստուածաշնչում եւ 5-րդ դարի բազմաթիւ այլ թարգմանութիւններում ոչ թէ թարգմանիչների արածներն են, այլ շարադրանքի մէջ են մուծուել (գուցէ լուսանցքից) առաջին արտագրութիւնների ժամանակ: Իսկ սա էլ նշանակում է, որ Մաշտոցն ու իր դպրոցի թարգմանիչները չեն ունեցել հայկական անշարժ օրացոյց, ուրեմն եւ այդպիսի բան չի եղել:

Ինչպէս տեսնում ենք, անշարժ օրացոյցի գոյութիւնը ոչ մի փաստով չի հաստատւում: Ուրեմն, մնում է միայն շարժական օրացոյցը: Այսինքն, Մեծ թուականից առաջ Հայոց մօտ անշարժ օրացոյց չի եղել: Եղել է միայն 365-օրեայ տարիով ու շարժական տարեմուտով աւանդական օրացոյցը, որի հիման վրայ էլ յետոյ ստեղծուել է Հայոց Մեծ թուականը (ապա եւ Փոքր թուականը):

Իրենց անշարժ տօների ժամանակն էլ հնում Հայերը պիտի որոշած լինէին, ամենայն հաւանականութեամբ, աստղերի դիտումներով: Այսինքն, օրացոյցն եղել է շարժական, իսկ օրացոյցից անկախ (անկախ ամիս-ամսաթուից) եղել են նաեւ տօներ, որոնք ունեցել են իրենց կայուն դիրքը տարուայ մէջ, եւ դրանց օրերը որոշուել են աստղերի դիտումներով: Այդ կերպ պիտի որոշուած լինի նաեւ հին Հայոց գլխաւոր տօնի Նաւասարդի օրը: Այս տօնը, որ կրում է նոյն անունը, ինչ եւ առաջին ամիսը, պիտի տարբեր եղած լինի համանուն ամսից: Նաւասարդի ամիսը շրջիկ էր, եւ Նաւասարդի 1-ը 1506 տարում շրջում էր տարուայ եղանակներով: Իսկ Նաւասարդի տօնը եղել է կայուն. կապուած չի եղել նոյնանուն ամսուայ հետ, եւ այդ տօնի օրն էլ որոշուել է ինչ-որ աստղի (կամ աստղերի) դիտումներով: Թէ երբ է եղել այդ տօնը. որ աստղի դիտումով են որոշել տօնի օրը, կը քննենք ստորեւ:

Ե. Հայոց Բուն թուականի սկիզբը:

Անկասկած է, որ հնում Հայերն ունեցել են անշարժ տօներ, այսինքն այնպիսիք, որոնց դիրքը արեւադարձային տարուայ մէջ եղել է կայուն: Ինչի վրայ է հիմնուած այս պնդումը: Նախ նշենք, որ ազգագրութիւնը պահպանել եւ մեզ է հասցրել հնագոյն ժամանականերից ժառանգուած բազմաթիւ հայկական ժողովրդական ծէսեր, սովորութիւններ, որոնք անպայմանօրէն պիտի կապուած լինեն որոշակի եղանակային պայմանների հետ: Օրինակ, Վարդավառի ջրախաղերը, որ կարելի է անել միմիայն տարուայ տաք եղանակին, տարբեր տօների հետ կապուած բացօթեայ միջոցառումները, ծաղիկներով եւ այլ բոյսերով արուող գուշակութիւնները եւ այլն: Պարզ է, որ Հայաստանի խստաշունչ ձմեռների պայմաններում անկարելի պիտի լինէր բացօթեայ, դաշտային տօնահանդէսներ անցկացնելը, կամ ծաղիկներով գուշակութիւններ անելը, էլ չասած ջրախաղերի եւ ջրային լոգանքների մասին: Այս ամենը մտածել են տալիս, որ հնում Հայերն էլ շատ այլ ժողովուրդների պէս, ունեցել են տօներ, որոնց դիրքը տարուայ մէջ կապուած է եղել խիստ որոշակի բնական-եղանակային դրութեան հետ:

Կայ մի այլ հանգամանք եւս: Յայտնի է, որ նախքան քրիստոնէութիւնը Հայստանում եղել է (ի թիւս այլ պաշտամունքների) նաեւ Արեւի պաշտամունք: Արեւապաշտութիւնը Հայերի մէջ պէտք է, որ շատ խոր արմատներ ունեցած լինի: Եւ դրա ցայտուն վկայութիւն կարելի է դիտել այն, որ քրիստոնէութեան մուտքից ու պետական-պաշտօնական ընդունումից աւելի քան ութ դար անց Հայաստանում դեռ եղել են արեւապաշտներ (արեւորդիներ), որոնց մասին վկայում է Հայոց հայրապետ Ներսէս Շնորհալին: Իսկ Արեւի պաշտամունքը, բնականաբար, պիտի կապուած լինէր այդ լուսատուի տարբեր դիրքերի հետ, այսինքն, արեւադարձերի եւ գիշերահաւասարների հետ: Յայտնի է, օրինակ, որ Հռոմէական կայսրութեան մէջ միհրապաշտութեան շրջանում շատ մեծ հանդիսութեամբ Դեկտեմբերի 25-ին տօնում էին «Անյաղթ Արեւի ծննդեան» տօնը, որ փաստօրէն համընկնում էր ձմեռային արեւադարձին[35]:

Բնական է, որ Հայաստանում խոր արմատներ եւ լայն տարածում ունեցող արեւապաշտութիւնը եւս պիտի ունենար Արեւի որոշակի սեւեռեալ դիրքերի (նախ եւ առաջ արեւադարձերի) հետ կապուած տօներ: Կան այլ հանգամանքներ եւս, որոնք յուշում են, որ հնում Հայերը պիտի ունեցած լինեն անշարժ տօներ, սակայն չծաւալուենք եւ սահմանափակուենք նշուածներով:

Հաւաստիանալով, որ հին Հայաստանում նշուել են աստղագիտական առումով անշարժ տօներ, մնում է պարզել, թէ ինչ կերպ են որոշուել այդ տօների օրերը:

Ինչպէս նախընթաց շարադրանքում տեսանք, քրիստոնէութեան մուտքից առաջ երկար դարեր Հայաստանում օգտագործուել է 365-օրեայ կայուն տարիով եւ շարժուն տարեմուտով օրացոյցը: Անշուշտ, այս աւանդական օրացոյցով անկարելի պիտի լինէր տարուայ մէջ կայուն օրեր որոշելը: Այս կարգի խնդիրների համար Հայոց աւանդական օրացոյցը բնաւ պիտանի չէ: Մնում է փնտռել այդ խնդրի լուծման այլ ոչ օրացուցային եղանակ:

Եթէ անշարժ տօների ժամանակի նկատմամբ լինէին միմիայն եղանակային պահանջներ, այդ դէպքում այդ տօների օրերը կարելի կը լինէր որոշել հէնց եղանակային-բնական միջոցներով, ասենք, օրինակ, այդ օրերը որոշելով տարբեր բոյսերի ծլելու, ծաղկելու, հասունանալու, կամ կենդանական աշխարհի ինչ-ինչ փոփոխութիւնների միջոցով: Սակայն, ինչպէս վերն արդէն նշուեց, զուտ պաշտամունքային նկատառումներով, կենդանական ու բուսական աշխարհի միջոցներով օրերի որոշումը (դրանց ճշգրտութիւնը) պիտի անբաւարար լինէր: Պաշտամունքը պիտի պահանջէր տօների օրերի որոշման առաւել ճշգրիտ միջոց: Բացի այդ, բաւականաչափ ընդարձակ երկրի պայմաններում (ինչպիսին ժամանակին եղել է Հայաստանը), համազգային-համապետական տօնի օրը պիտի որոշուէր շատ աւելի ճշգրիտ, եւ անկախ տեղային բնական պայմաններից, որպէսզի կարելի լինէր ապահովել այդ տօնի համաժամանակութիւնը երկրի բոլոր մասերում:

Այս տեսակ պահանջներին կարող են բաւարարել տօնի օրուայ որոշման միմիայն աստղագիտական միջոցները: Իրօք, նկատի առնելով խնդրոյ առարկայ ժամանակաշրջանի գիտական ու գործնական հնարաւորութիւնները, կարող ենք վստահ լինել, որ այդ ժամանակներում միմիայն աստղագիտական միջոցներով հնարաւոր պիտի լինէր անհրաժեշտ ճշդութեամբ, ամեն ինչից անկախ որոշել տօների օրերը:

Յայտնի է, որ հնում տարբեր երկրներում տարուայ մէջ կայուն օրեր որոշելու նպատակով դիտել են տարբեր պայծառ աստղերի առաւօտեան ու իրիկնային ծագումներն ու անկումները (մայրամուտերը): Շումերները, Աքքադացիք, Եգիպտացիներն ու Յոյները (եւ այլ ազգեր) այդ նպատակով դիտել են աստղերի արեգակնային ամբարձումները եւ անկումները: Չինաստանում էլ դիտել են իրիկնային ծագումները36: Հայաստանում այսպիսի աստղագիտական դիտումներ հնում եղած լինելու մասին ուղղակի (գրաւոր) վկայութիւններ չկան (կամ գոնէ մեզ չեն հասել): Սակայն կան ոչ քիչ կողմնակի, անուղղակի տուեալներ ազգագրութիւնից, պատմութիւնից ու հնագիտութիւնից, որոնք բոլորը հաստատում են, որ վաղ անցեալում Հայաստանում էլ դիտուել են որոշ պայծառ աստղերի արեգակնային ամբարձումները: Արեգակնային անկումների ու նաեւ ակրոնական ամբարձումների եւ անկումների դիտումների մասին վկայութիւններ չունենք: Ուստի, կարող ենք համոզուած լինել, որ Հայաստանում հնում անշարժ տօների օրերը որոշելու համար դիտուել են ինչոր պայծառ աստղերի արեգակնային ամբարձումները (առաջին առաւօտեան ծագումները):

Որպէսզի հնարաւոր լինի գտնել, թէ տարուայ որ մասում են եղել այդ անշարժ տօները, հարկ է իմանալ, թէ յատկապէս որ աստղն է դիտուել եւ որտեղից: Տեղի հարցը համեմատաբար պարզ է: Որպէս այդ դիտումների վայր է ընդունւում պատմական Հայաստանի կենտրոնը 39.5 աստիճան աշխարհագրական լայնութեան վրայ: Սա յարմար է մի քանի առումներով. նախ, որ այս լայնութեան վրայ է գտնուում Հայոց երկրի հնուց ի վեր սրբացուած միջնաշխարհը Հարքը, այստեղ են Բիւրակնի լեռները, որ նոյնացուած են եղել Դրախտի հետ: Այս լայնութեան վրայ է Բիւրակնի Սերմանց գագաթը, սրա մօտ է եւ հին պաշտամունքի նշանաւոր կենտրոն Բագաւանը: Ի վերջոյ, մօտաւորապէս այս նոյն լայնութեան վրայ է Նպատ լեռը, որի ստորոտում, Արածանու ակունքի շրջանում հեթանոս Հայերը ամեն տարի աշխարհախումբ հանդիսութեամբ նշել են իրենց գլխաւոր տօնը Նաւասարդը: Այս մասին մեզ են հասել մատենագրական հաւաստի վկայութիւններ:

Գալով նրան, թէ յատկապէս որ համաստեղութեան աստղերն են դիտման առարկայ եղել սոյն խնդրի համար, այստեղ հարցն այնքան էլ դիւրին չէ: Գրականութեան մէջ տարբեր առիթներով կարծիքներ են յայտնուել, թէ իբր հնում հայկական օրացոյցը կապուած է եղել Բոյլք (Pleiades) աստղակոյտի դիտումների հետ: Կարծիք է եղել նաեւ, որ հնում Հայերը դիտել են Մեծ Շուն աստեղատան ամենապայծառ աստղը Շնաստղը (Sirius): Այդուհանդերձ, հին Հայաստանում գլխաւոր անշարժ տօնի օրը որոշուել է ոչ թէ դրանց, այլ Հայկն (Orion) համաստեղութեան դիտումներով: Բազմաթիւ փաստեր վկայում են, որ հէնց այս գեղեցիկ ու պայծառ աստեղատան գլխաւոր աստղը Բետելգեյզէն է եղել Հայոց օրացոյցի ուղեցոյց-առաջնորդ աստղը[37]:

Միջնադարի հայ տոմարագէտները պատմում են, որ Հայոց օրացոյցի հիմնադիրն եղել է հէնց Հայկ Նահապետը, որի ուստրերի ու դուստրերի անուններով էլ կոչուել են հայկական ամիսները: Միեւնոյն ժամանակ, գիտենք, որ Հայերը Հայկ կամ Հայկն են կոչել երկնքի ամենաակնառու, պայծառ ու գեղեցիկ համաստեղութիւններից մէկը, որ այսօր յայտնի է առաւելաբար իր յունական Orion անունով: Այս աստեղատունը Հայերն անուանել են նաեւ Չափ ու Կշիռ, որ նշանակում է, թէ իրօք դրանով կատարուել է ժամանակի չափում: Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղը Բետելգեյզէն, որի անունը ստուգաբանւում է իբր «Հայկի ձեռք», երկնային քարտէզի վրայ իրօք համապատասխանում է երկինք ելած Հայկի ձեռքին, ընդ որում, աջ ձեռքին, աջին, որ եւս շատ լաւ յարմարում է այդ աստղի առաջնորդ լինելուն:

Այստեղ զանց կ’առնենք բազմաթիւ տուեալների թուարկումը եւ քննութիւնը, որոնք ցոյց են տալիս, որ իրօք, հնում Հայերը իրենց գլխաւոր անշարժ տօնի օրը որոշել են, դիտելով այս աստղի արեգակնային ամբարձումը: Այսինքն, հին Հայոց գլխաւոր տօնը նշուել է այն ժամանակ, երբ Հայաստանից դիտուել է Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղի (Հայկի աջ ձեռքի) առաջին առաւօտեան ծագումը դրա 70-օրեայ չերեւալու շրջանից յետոյ: Թէ երբ է հնում դա տեղի ունեցել, այսօր էլ կարելի է որոշել, կատարելով ոչ բարդ հաշուարկներ: Նախ որոշւում է տուեալ աստղի ճշգրիտ դիրքը մեզ հետաքրքրող ժամանակներում: Ապա, օգտուելով ոլորտային եռանկիւնաչափութեան յայտնի բանաձեւերից, հաշուարկւում է, թէ հիւսիսային լայնութեան 39.5 աստիճանի վրայ երբ (տարուայ որ օրը) այդ աստղը կը լինի արեւելեան հորիզոնի վրայ, Արեւը հորիզոնից 15 աստիճան վար եղած պահին38: Հաշուարկը ցոյց է տալիս, որ հնում (մեզ հետաքրքրող դարերում) Հայոց միջնաշխարհի տարածքից Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձումը դիտուել է ամառնամուտի շրջանում, ամառային արեւադարձից, ութ օր առաջ: Սա նշանակում է, որ հէնց այդ օրերին էլ կատարուել է Հայոց գլխաւոր տօնը Նաւասարդը: Ի դէպ, Նաւասարդի տօնի այսպիսի դիրքը հաստատւում է բազմաթիւ այլ կողմնակի տուեալներով եւս, սակայն այդ մասին ստորեւ, ըստ կարգի:

Տօնի օրը գտնելուց յետոյ, բնականաբար, կարելի է գտնել նաեւ օրացոյցի սկիզբը: Օրացոյցի սկիզբը գտնւում է հետեւեալ պարզ դատողութեան հիման վրայ: Քանի որ Հայոց օրացոյցը շարժական է եղել եւ տարեմուտը Նաւասարդի ամսի մէկը դարերի ընթացքում (1506 տարում) շրջել է տարուայ եղանակներով, ապա բնական է սպասել, որ օրացուցային շրջանի սկզբում, օրացոյցի սկիզբը (տարեմուտը) համընկած լինի հէնց գլխաւոր տօնի օրուան, առաւել եւս, որ ե՛ւ առաջին ամիսը, ե՛ւ էլ գլխաւոր տօնը կրում են միեւնոյն անունը Նաւասարդ, որ նշանակում է «ամանոր, նոր տարի»: Այստեղ խոչընդոտ կարող է լինել միայն այն, որ հնարաւոր է, այդ օրացոյցի սկզբից յետոյ օրացոյցում ինչ-ինչ փոփոխութիւններ տեղի ունեցած լինեն եւ խզուած լինի ամսահաշուի անընդհատ ընթացքը: Անշուշտ, նման պարագայում իրաւունք չենք ունենայ հայկական շարժական օրացոյցով ետհաշուարկ անելու եւ դրա սկիզբը գտնելու: Սակայն, բարեբախտաբար, եղած փաստերի քննութիւնը համոզում է մեզ, որ հայկական շրջիկ ամսակարգում խզումներ, կտրուկ փոփոխութիւններ չեն եղել, որը եւ մեզ թոյլ է տալիս առանց սխալուելու վախի կատարել օրացուցային ետհաշուարկը եւ այդ միջոցով որոնել-գտնել օրացոյցիս սկիզբը[39]:

Կատարելով օրացուցային ետհաշուարկ, գտնում ենք, որ Հայոց շարժական օրացոյցի տարեմուտը Նաւասարդի մէկը Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձման օրուան զուգադիպել է հետեւեալ տարիներին: Փրկչական 560 թ. Յուլիսի 9-ին, ն.Ք. 893 թ. Յուլիսի 7-ին, եւ ն.Ք. 2341 թ. Յուլիսի 4-ին: (Այս ամսաթուերը տրուած են Յուլեան օրացոյցի համակարգով): Սրանից աւելի վաղ տարեթուերը չենք քննել զուտ պատմական նկատառումներով:

Այս երեք տարեթուերից ամենանորը Փրկչ. 560 թուականը, անշուշտ, մեր որոնած սկզբնատարին չէ, թէկուզ այն պարզ պատճառով, որ ունենք դրանից աւելի վաղ հայկական օրացոյցի (ամիսների, ամսաթուերի) օգտագործման օրինակներ: Մնում է պարզել, թէ միւս երկու տարեթուերից որն է Հայոց օրացոյցի սկզբնատարին:

Ն.Ք. 893 թուականը բաւական մօտ է Արարատեան թագաւորութեան տիրակալ Արամէի գահատարիներին: Ըստ արդի պատմագիտութեան, ընդունուած է Արամէ Արարատցու գահատարիները համարել ն.Ք. 860 - 840 թթ.: Ընդհանրապէս, տարածուած մօտեցում է, այս տիրակալին համարել Վանի Արարատեան թագաւորութեան հիմնադիրը, առաջին արքան: Եւ, ըստ այդմ, գուցէ թէ կարելի լինէր ն.Ք. 893 թուին օրացոյցի սկզբնաւորումը կապել Արամէի գործունէութեան սկզբի հետ, համարելով, որ նա արքայական հարստութեան հետ միասին հիմնել է նաեւ օրացոյց: Ա՛յս դէպքում հարկ պիտի լինէր 33-ամեայ ժամանակային անհամաձայնութիւնը բացատրել կամ իբրեւ մեր հաշուարկի սխալ, կամ էլ իբրեւ Արամէի ժամանակագրութեան անճշդութիւն: Այս մօտեցումը, թէպէտ գայթակղիչ է երեւում նրանով, որ մօտիկ է մեզ յայտնի պատմական դէպքերին, այդուհանդերձ, ընդունելի լինել չի կարող, եւ ահա թէ ինչու:

Նախ, որ Արամէն ոչ թէ տուեալ արքայական հարստութեան առաջին տիրակալն է, այլ մեզ յայտնի առաջինը, իսկ սրանք բնաւ միեւնոյնը չեն: Ոչ մի փաստ չունենք, որի հիման վրայ կարելի լինի պնդել, թէ նա իրօք առաջինն է: Ընդհակառակը, եղած փաստերը յուշում են, որ նա, աւելի հաւանական է, պիտի եղած լինի մի այլ արքայական հարստութեան վերջին ներկայացուցիչը, որից յետոյ Արարատեան երկրի իշխանութիւնն անցել է Վանի տիրակալների ընտանիքին: Իսկ եթէ իրօք Արամէն արքայատան առաջին ներկայացուցիչը չէ (առաւել եւս եթէ վերջինն է), նշանակում է, յարմար չէ նաև նրա օրօք օրացոյցի հիմնադրութիւն դնելը:

Ընդհանրապէս, հնում Առաջաւոր Ասիայում ընդունուած է եղել սեփական ինքնուրոյն օրացոյցը դիտել իբր ինքնիշխանութեան, պետական անկախութեան նշանակ, անկախ պետականութեան պարտադիր ստորոգելի: Այս առումով, անշուշտ, բնական է, որ նոր օրացոյցի հիմնումը, սկզբնաւորումը կապուած լինի նոր պետութեան կամ նոր արքայատան հիմնման հետ: Իսկ, ինչպէս տեսնում ենք, ն.Ք. 893 թիւը այս առումով յարմար չէ: Այս թուականին ոչ միայն չունենք նոր պետութեան սկզբնաւորում, այլ ընդհակառակը, հաւանաբար սրան մօտ տարիներին պիտի եղած լինի մի հին արքայատան տապալում, իշխանութեան անցում մի ուրիշին:

Քանի որ ն.Ք. 893 թիւը Հայոց օրացոյցի սկիզբ համարելու օգտին եղած միակ փաստը Արամէի գահատարիների եւ այդ տարեթուի մօտիկութիւնն է, եւ այդ մօտիկութիւնն էլ, ինչպէս ցոյց են տալիս փաստերը, ոչ մի կերպ չի կարող կռուան լինել օրացոյցի սկիզբը այդ թուին դնելու օգտին, բնականաբար, հարկ է հրաժարուել այս տարեթուից եւ Հայոց օրացոյցի սկիզբը փնտռել այլ ժամանակներում:

Մեր ստացած երրորդ տարեթիւն է ն.Ք. 2341 թուականը: Այդ տարի Յուլիսի 4-ին (ըստ Յուլեան տոմարի հաշուարկի) Հայաստանի տարածքից դիտուել է Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձումը, եւ այդ օրն էլ եղել է Նաւասարդի մէկը40: Ինչ տուեալներ կան հայկական օրացոյցի սկիզբը այս թուին դնելու օգտին, կամ դրան դէմ:

Այս հնագոյն թուականը որակապէս ներդաշնակ է միջնադարի հայ տոմարագէտների յայտնածներին: Այսպէս. Անանիա Շիրակունին, պատմելով, որ Հայոց օրացոցի հիմնադիրը Հայկն է, նրան անուանում է Նոյի որդի Յաբեթի սերունդից և ժամանակն էլ դնում է «յառաջ քան զմարդեղութիւն բանին Աստուծոյ»: Փաստօրէն, Շիրակունին հետեւում է Մար Աբասի, Եւսեբիոս Կեսարացու, Խորենացու ժամանակագրութեանը Հայկին տեղադրելով ն.Ք. երրորդ հազարամեակում համաշխարհային Ջրհեղեղից եւ Աշտարակաշինութիւնից յետոյ:

Աւելի պերճախօս է Յովհաննէս Սարկաւագը: Ըստ Սարկաւագ վարդապետի, Հայկը տոմարը հիմնել է «յառաջ քան զՄովսէս»: Այսինքն, ստացւում է, որ ըստ Շիրակունու եւ Սարկաւագի, Հայոց օրացոյցի հիմնումը պիտի եղած լինի Ջրհեղեղից, Աշտարակաշինութիւնից յետոյ եւ Մովսէսից առաջ: Հրէից Մովսէս մարգարէի ժամանակն այսօր որոշուած է բաւական յուսալի: Ըստ արդի տուեալների, Մովսէսի գործունէութիւնը եւ Հրէից ելքը Եգիպտոսից եղել է ն.Ք. 1250 - 1230 թթ.: Իսկ ինչ վերաբերում է Աշտարակաշինութեանը, ըստ արդի հնագիտութեան ու պատմագիտութեան տուեալների, Աստուածաշնչում այս մասին յիշատակուած պատմութիւնները ձեւաւորուել են ն.Ք. 2- րդ հազարամեակի սկզբից ոչ ուշ: Աստուածաշնչեան ջրհեղեղի նախօրինակն էլ ընդունուած է համարել Շումերների պատմութիւնը Զիուսուդրայի վերապրած ջրհեղեղի մասին, որ առկայ է Գիլգամէշի մասին շումերական դիցավէպում: Գիլգամէշն էլ ներկայումս համարւում է իրական պատմական անձ Ուրի առաջին հարստութեան հինգերորդ տիրակալը ն.Ք. 27 - 26-րդ դարերում:

Ստանում ենք, որ Անանիա Շիրակունու եւ Յովհաննէս Սարկաւագի տուած ժամանակային կողմնորոշիչներով Հայոց օրացոյցի հիմնումը պիտի ընկած լինի ն.Ք. 27 - 13-րդ դարերի միջակայքում: Աստ քննարկուող ն.Ք. 2341 թիւը շատ լաւ բաւարարում է այս պայմանին, այսինքն, այս տարեթիւը ներդաշնակ է հայ միջնադարեան երկու ականաւոր տոմարագէտների տուած ժամանակային տուեալներին:

Այս թուականը չի հակասում նաեւ Մովսէս Խորենացու տուած ժամանակագրութեանը: Ըստ Խորենացու, Հայկից, որը տոմարի հիմնողն է, մինչեւ Վահէ, որը ժամանակակից է Ալէքսանդր Մակեդոնացուն, 54 սերունդ է: Եթէ Վահէի ժամանակը դնենք ըստ Ալէքսանդրի ն.Ք. 330 թ., ապա կը ստացուի, որ 54 սերունդների համար կը լինի 2011 տարի. սա կը տայ մի սերնդի համար միջինում 37 տարի, որ շատ հեռու չէ ընդունուած միջինից (30 տարի): Ընդ որում, նշենք, որ այս 37-ը այդ թուի վերին սահմանն է միայն, իսկ դրա իրական արժէքը կարող է եւ աւելի փոքր լինել (հնարաւոր է, ցուցակից որոշ անուններ բաց են թողնուել. տե՛ս նաեւ ծանօթ. 45):

Հայոց օրացոյցի սկզբի համար ստացուած ն.Ք. 2341 թուականը շատ լաւ յարմարում է նաեւ մի այլ տուեալի: Խօսքը հ. Մ. Չամչեանցի տուած թուականների մասին է: Չամչեանցը իր պատմութեան ժամանակագրութիւնը կազմել է հայ եւ արտաքին պատմագիրների ժամանակագրական տուեալների հիման վրայ: Ի մասնաւորի, ըստ եօթանասնից կազմուած ժամանակագրութեան համար հիմք է ընդունուած Եւսեբիոս Կեսարացու (եւ այլոց) ժամանակագրական համակարգը (Աշխարհի արարչութիւնից մինչեւ Քրիստոսի ծնունդը 5199 տարի): Ահա այս համակարգում, ըստ հ. Մ. Չամչեանցի, Հայկի պատերազմը Բէլի դէմ տեղի է ունեցել ն.Ք. 2343 թուին41: Այս տարեթիւը միայն երկու տարով է տարբերւում մեր ստացած ն.Ք. 2341-ից, որ այսքան մեծ ժամանակահատուածի համար կարելի է դիտել իբր բացառիկ լաւ համընկում: Բնական է, որ Հայկի տոմարադիր գործունէութիւնը պիտի ժամանակով շատ մօտ լինէր Հայկի ու Բէլի պատերազմին: Այս թուականների համընկումը ուշագրաւ է նաեւ նրանով, որ սրանք ստացուած են բոլորովին տարբեր ճանապարհներով: Հ. Չամչեանցի տուած ն.Ք. 2343 թիւը ստացուել է հին պատմագիրների ու ժամանակագիրների յայտնած տեղեկութիւնների համադրմամբ, հերթական տիրակալների տարիներն իրար գումարելով: Իսկ մեր ստացած ն.Ք. 2341-ը ստացուել է աստղագիտական երեւոյթի Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձման եւ օրացուցային հաշուարկի համադրմամբ, որ բնաւ կապ չունի վերը նշուած (ն.Ք. 2343) թուականի ստացման հետ: Այսինքն, սկզբունքօրէն տարբեր ուղիներով ստացուել է միեւնոյն տարեթիւը (երկու տարուայ սխալով, որ սոյն դէպքում լիովին անտեսելի է): Այս համընկումը խօսում է այն մասին, որ այս երկու թուականներն էլ ճիշդ են (գոնէ որակապէս):

Այս հնագոյն տարեթիւը ճիշդ լինելու օգտին վկայող այլ տուեալներ եւս կան, սակայն բաւարարուենք այստեղ նշուածով:

Այսպիսով, տեսնում ենք, որ մեր ունեցած տարբեր տուեալների համադրումը բերում է այն համոզման, որ իրօք, հայկական օրացոյցը սկզբնաւորուել է ն.Ք. 2341 թուականին, Յուլիսի 4-ին (ըստ Յուլեան տոմարի հաշուի), որին մեր արդի օրացոյցով կը համապատասխանի Յունիսի 14-ը: Սրանով ճշգրտուում է նաեւ Հայկ Նահապետի գործունէութեան ժամանակը, որ բնականաբար, պիտի եղած լինի այս թուականի մերձակայ տարիներին:

Ընդունուած է այս թուից սկզբնաւորուող օրացոյցն ու տարեհաշիւը կոչել է Հայոց Բուն օրացոյց եւ Բուն թուական: Մենք եւս կը պահպանենք այդ յորջորջումը, սրան զուգահեռ երբեմն կը կոչենք սա Հայկեան օրացոյց (նշելով Հայկի կողմից դրա հիմնուած լինելը): Թիւրիմացութիւնից խուսափելու համար նշենք, որ Հայոց Բուն թուականը զուտ պայմանական անուանում է, որ տրուել է Հայկի ժամանակից սկզբնաւորուած օրացոյցի տարեհաշուին նոր շրջանի տոմարագէտների կողմից: Այս տարեհաշիւը (թուականը) հնում երբեւէ չի կիրառուել: Ամեն դէպքում, մեզ չի հասել Հայոց Բուն (Հայկեան) թուականի կիրառութեան ոեւէ օրինակ հնուց: Ինչպէս տեսնում ենք, այս օրացոյցի սկիզբը ինքը գտնուած է հաշուարկի միջոցով: Հայկ Նահապետից սկսուող տարեթուի կիրառութիւնը հայ իրականութեան մէջ սկիզբ է առել Ղ. Ալիշանի տոմարական աշխատութիւններից: Ալիշանը զուտ տոմարական հաշուարկի հիման վրայ Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզբը դրել էր ն.Ք. 2492 թուին42: Հայր Ալիշանի գտած սկզբնաթիւը, լինելով որակապէս ճիշդ, բաւական լայն տարածում է գտել, եւ այսօր այն նշւում է տարբեր օրացոյցների վրայ (տրւում է տարեթիւն այդ սկզբնակէտից հաշուած): Այդուհանդերձ, ե՛ւ տոմարական, ե՛ւ պատմական-ժամանակագրական, ե՛ւ էլ աստղագիտական առումով Ալիշանի տուած տարեթիւն այնքան էլ ճիշդ չէ: Ալիշանից յետոյ տարբեր հեղինակներ փորձել են տարբեր դատողութիւնների հիման վրայ օրացուցային հաշուարկով գտնել Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզբը (Բուն թուականը) եւ ստացել են տարբեր իրարամերժ տարեթուեր, որոնք բոլորն էլ հակասում են Խորենացու, Շիրակունու, Յովհ. Սարկաւագի եւ այլոց տուեալներին: Մեր ստացած տարեթիւը, որակապէս չտարբերուելով Ալիշանի տուածից, փաստօրէն, կարելի է դիտել, որպէս Ալիշանի գտած (որակապէս ճիշդ) տարեթուի ճշգրտուած, բարելաւուած, աւելի լրիւ հիմնաւորուած տարբերակ: Ըստ այսմ, ճիշդ է Հայկեան թուականը հաշուել ն.Ք. 2341 թ. Յուլիսի 4-ից ըստ Յուլեան տոմարի հաշուարկի: Այս թուականով տարեթուերը տալիս հարկ է յիշել, որ հայկական տարիները մի փոքր կարճ են Յուլեան տարիներից, որի հետեւանքով 1460 Յուլեան տարուն համապատասխանում է 1461 հայկական տարի: Հարկ է նաեւ նշել, որ ն.Ք. տարեթուերից Փրկչական տարեթուերն ընկած ժամանակը հաշուելիս հարկ է Ն.Ք. տարեթիւը նուազեցնել մէկով43: Այսպէս. այսօր 1998 թ. Յուլիսի 4- ին ն.Ք. 2341 թ. Յուլիսի 4-ից անցել է 4338 տարի.

1998 - (- 2340) = 1998 + 2340 = 4338: Այս կերպ, հաշուի առնելով նաեւ անցած ժամանակահատուածում առաջացած «եկամուտ» տարիները, կը ստանանք, որ Հայկեան 4341 թուականի Նաւասարդի 1 = 1998 թ. Յուլիսի 15-ին (հին տոմարով) կամ Յուլիսի 28-ին (նոր տոմարով): Հայկեան յաջորդ 4342 թիւը կը սկսուի 1999 թ. Յուլիսի 27-ին (նոր տոմարով): Ահա առաջիկայ մի քանի տարիների ցուցակը.

Հայոց Բուն (Հայկեան) թուական Փրկչական թիւ (Նոր տոմար)
4338 թ. Նաւասարդի 1 = 1995 թ. Յուլիսի 29,
4339 թ. Նաւասարդի 1 = 1996 թ. Յուլիսի 28,
4340 թ. Նաւասարդի 1 = 1997 թ. Յուլիսի 28,
4341 թ. Նաւասարդի 1 = 1998 թ. Յուլիսի 28,
4342 թ. Նաւասարդի 1 = 1999 թ. Յուլիսի 28,
4343 թ. Նաւասարդի 1 = 2000 թ. Յուլիսի 27,
4344 թ. Նաւասարդի 1 = 2001 թ. Յուլիսի 27,
4345 թ. Նաւասարդի 1 = 2002 թ. Յուլիսի 27,
4346 թ. Նաւասարդի 1 = 2003 թ. Յուլիսի 27,
4347 թ. Նաւասարդի 1 = 2004 թ. Յուլիսի 26, եւ այլն:

Այսքանով կարող ենք ամբողջացած սեպել Հայոց Բուն Հայկեան օրացոյցի, դրա սկզբի եւ այդ սկզբից հաշւուող տարեթուերի հարցը:

Աւելորդ չէ աստ համառօտակի դիտարկել նաեւ, թէ ինչ է կերպաւորել Հայկն համաստեղութիւնը, որով առաջնորդուել են հին Հայերն իրենց օրացոյցն ու տօները կարգաւորելիս. ընդհանրապէս, ինչ կերպար է եղել Հայկը, որ համարուել է Հայոց նախնին, անուանադիրն ու սկզբնաւորողը:

Զ. Հայկը երկնքում եւ երկրի վրայ:

Մովսէս Խորենացին, Սեբէոսի պատմութեան Անանուն սկզբնաւորողը, Թովմա Արծրունին, Անանիա Շիրակունին, Յովհաննէս Սարկաւագը եւ որոշ այլ հայ հեղինակներ բաւական ընդարձակ տեղեկութիւններ են հաղորդում մեզ Հայոց նախնի Հայկի եւ նրա գործունէութեան մասին: Այս տեղեկութիւնների հիման վրայ, անշուշտ, կարելի է փորձել պարզել, թէ ինչ պատմական անձ է ծածկուած Հայկ անուան տակ: Դա կ’արուի ստորեւ, ըստ կարգի, իսկ արդ փորձենք պարզել մի այլ բան:

Ինչպէս ցոյց է տալիս մեր ստացած թուականը, Հայկի հետ կապուած անցքերը ունեն շատ մեծ վաղեմութիւն: Գաղտնիք չէ նաեւ, որ նոյնիսկ ամենապարզ ու յստակ պատմական դէպքերը, ժամանակի ընթացքում պատմուելով ու վերապատմուելով, շատ արագ կանոնականացւում են, եւ ժողովրդական մտածողութիւնը դրանք ներդաշնակեցնում, համաձայնեցնում է իր կրօնական- դիցաբանական աշխարհայեացքին ու պատկերացումներին: Ըստ այսմ լիովին սպասելի է, որ Հայկն ու իր պատմութիւնը եւս, մեզ հասած տարբերակներով, լինեն լիովին կանոնականացուած- դիցականացուած: Ուստի, Հայկի պատմական անձնաւորումը ճշդելուց առաջ հարկ է պարզել, թէ ինչ կերպար է դա (կանոնականացուելով ինչի են վերածուել Հայկն ու իր պատմութիւնը):

Երբ ուշադիր նայում ենք երկնային քարտէզի վրայ Հայկն աստեղատանն ու դրա շրջակայքին, տեսնում ենք, որ ե՛ւ համաստեղութիւններն ու դրանց դասաւորութիւնը, ե՛ւ էլ Հայկի մասին մեզ հասած պատմութիւնները ենթարկւում են մէկ ընդհանուր տրամաբանութեան: Հայկը (Orion) կից է Կենդանաշրջանին, բայց դուրս է դրանից. իր վերին հատուածով Հայկը յարում է Ցուլ եւ Երկուորեակներ կենդանակերպերին եւ մի փոքր մտնում է դրանց արանքը: Հարաւից Հայկին կից է Մեծ Շուն համաստեղութիւնը, որի տեղում բազմաթիւ հին ազգեր տեղադրել են Նետ-Աղեղ համաստեղութիւն, ընդ որում Նետի սլաքն ուղղուած դէպի Հայկը: Հայկից արեւելք Փոքր Շուն աստեղատունն է: Այս երկու «շնային» աստեղատները երկնքում միշտ ընթանում են Հայկի ետեւից, որ յիշեցնում է Հայկին հետապնդող Բէլին ու իր զօրքին, որոնց Հայկը յորջորջեց «Շուն եւ երամակ շանց»: Փաստօրէն, Հայկին հետապնդող Բէլն էլ, որ նոյնացուած է Աստուածաշնչեան որսորդ Նեբրովթին, երկնքում ներկայացուած է Մեծ Շուն համաստեղութեամբ:

Բազմաթիւ կողմնակի տուեալների քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ Հայկի մասին մեզ աւանդուած պատմութիւնը բազմաթիւ էական կողմերով ներկայացուած է երկնքում: Իսկ ինչ վերաբերում է Հայկի կերպարին, պարզւում է, որ ի դէմս Հայկի, ունենք Հայր Աստուծոյ կերպաւորումը44: Աւանդութեան մէջ Հայկը հայրն է տարուայ ամիսների, իսկ երկնքում էլ Հայկը հայրն է Կենդանաշրջանի աստեղատների:

Զանց առնելով բազմաթիւ մանրամասները, նշենք, որ ըստ Հայկի այսպիսի մեկնաբանութեան, օրացոյցը այսինքն ժամանակը Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղով կարգաւորելը հնում պիտի նշանակած լինի պարզապէս առաջնորդուել Հայր Աստուծոյ (Արարչի) կարգով, նրա սահմանածով, ապրել նրա ժամանակով: Ուշագրաւ է, որ իրերի այսպիսի (կատարեալ, աստուածային) վիճակը ենթարկուել է նաեւ լուրջ խեղումների: Այսպէս. քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ երկնքում համաստեղութիւնների դասաւորութեան մէջ արտայայտուած է նաեւ աստուածաշնչեան յայտնի պատմութիւնը նախաստեղծ Մարդու (Ադամի) մեղանչման եւ Դրախտից արտաքսման մասին: Կենդանաշրջանի այն մասում, որը հակադիր է Հայկին, ունենք Օձակիր կոչուող մեծ համաստեղութիւնը: Սա երկնային քարտէզի վրայ պատկերւում է մերկ տղամարդու կերպարանքով, որ ձեռքերի մէջ պահում է մի երկար գալարուն օձ: Այս աստեղատունը իր պատկերած կերպարով ու մի շարք առնչութիւններով նոյնանում է նախաստեղծ Մարդու կերպարին ըստ Հայր Աստծու պատկերի եւ նմանութեան: Հայկը (Հայր Աստուած, Արարիչը) ինքը դուրս լինելով Կենդանաշրջանից (լինելով Երկրից դուրս), Կենդանաշրջանում ունեցել է իր կերպարը ի դէմս Օձակիր աստեղատան, որ իրեն կից Կշիռ եւ Աղեղնաւոր աստեղատների հետ միասին մասն է կազմել Կենդանաշրջանի: Սակայն հետագայում, ինչ-որ ժամանակ, խաթարուել է այս նախնական կարգը, եւ Օձակիրը Կենդանաշրջանից դուրս է մնացել, իր տեղը զիջելով Կարիճին: Այս Կարիճը, որ սկզբում դուրս է եղել Կենդանաշրջանից, մտել է Կենդանաշրջան եւ եղել այնքան մեծ, որ զբաղեցրել է նաեւ ժամանակակից Կշիռ կենդանակերպի տեղը: Հետագայում, սակայն, մեր Փրկչական դարաշրջանի սկզբի դարերում, այդ վիճակը փոքր ինչ շտկուել է, Կենդանաշրջանում էլի վերականգնուել է Արարչի խորհրդանիշ Կշիռ կենդանակերպը, թէպէտ Արարչի պատկեր Օձակիրը էլի դուրս է մնացել Կենդա- նաշրջանից: Համաստեղութիւններին վերաբերող այս «դէպքերը» զարմանալիօրէն ներդաշնակ են աստուածաշնչեան պատմութիւններին Նախաստեղծ Մարդու (Ադամի) մասին, որ ստեղծուած էր ըստ Աստծու պատկերի եւ նմանութեան եւ տեղադրուած Դրախտում, ու ապա գայթակղուելովպ արտուելով չարից, արտաքսուեց Դրախտից:

Բազմաթիւ այլ փաստեր եւս վկայում են, որ աստղալից երկնքի բաժանումն ըստ համաստեղութիւնների, կատարուել է խիստ որոշակի կրօնական-աշխարհայեացքային պատկերա- ցումների համաձայն, եւ այդ նոյն պատկերացումների համակարգը արտացոլուած է նաեւ Հայկ Նահապետին վերաբերող պատմութիւններում, Աստուածաշնչում եւ հին Միջագետքի դիցաբանութիւնում: Այս առիթով տեղին է յիշել նաեւ, որ կայ լուրջ հիմնաւորուած տեսակէտ այն մասին, որ աստղալից երկնքի այսօր մեզ յայտնի բաժանումն ըստ աստեղատների կատարուել է Հայկական Լեռնաշխարհի տարածքում ն.Ք. 2800-ական թուականներին: Դրան շատ ներդաշնակ է նաեւ այն, որ յիշեալ հնագոյն պատկերացումների բազմաթիւ էական բեկորներ ցայսօր պահպանուել եւ մեզ են հասել Հայոց ազգագրական բազմաթիւ դրսեւորումներում եւ նոյնիսկ Հայոց լեզուում45: Եւ, ժամանակը, օրացոյցը Հայր Աստուծոյ, Արարչի առաջնորդ աստղով կարգաւորելն էլ, որ արել են Հայերը, եղել է սոյն պատկերացումների մի կարեւոր բաղկացուցիչ մասը:

Է. Ժամանակն ու պատմական տուեալները:

Անշուշտ, Հայկի կանոնականացուած- աստուածացուած կերպար լինելը բնաւ չի նշանակում, թէ նա չէր կարող ունենալ իսկական մարդկային նախատիպ: Տակաւին պատմահայր Խորենացին գիտէր, որ առասպելներն ունեն իրական պատմական հէնք, իսկ Հայկի մասին իր գրածները նա նոյնիսկ ոչ թէ առասպել, այլ ճշմարիտ պատմութիւն է համարել: Ուրեմն, առաւել եւս պէտք է Հայկը իրական պատմական նախատիպ ունեցած լինի: Բնականաբար, նոյնը վերաբերում է նաեւ Բէլին: Ուրեմն, կարելի է, եւ պէտք է փնտռել Հայկին ու Բէլին վերաբերող պատումների նախնական պատմական բնօրինակը:

Ընդհանրապէս, հայագիտութեան մէջ ընդունուած է եղել Հայկի ու Բէլի վերաբերեալ պատմութիւնը դիտել իբր առասպել, լաւագոյն դէպքում էլ դա համարել Վանի Արարատեան թագաւորութեան եւ Ասորեստանի տեւական առճակատումների արձագանգ, առասպելական վերապատում: Մի քանի փորձեր արուել են Հայկեան Արամ Նահապետին Արամէ Արարատցու հետ նոյնացնելու, կամ Արա Գեղեցիկին նոյնացնելու Արգիշտի արքային: Սակայն այս բոլոր մօտեցումները այլ թերութիւններից զատ ունեն նաեւ մէկ ընդհանուր սկզբունքային թերութիւն. դրանք բոլորն էլ էապէս հակասում են Խորենացու ժամանակագրական համակարգին: Խորենացին Հայկից մինչեւ Ալէքսանդր Մակեդոնացի նշում է 54 տիրակալ Հայկի սերնդից: Եթէ սրանց ժամանակը հաշուենք, մի սերնդին տալով միջինում 30 տարի, կը ստանանք, որ Հայկը պիտի եղած լինի ն.Ք. 20- րդ դարում: Ընդ որում, սա ստորին սահմանն է46: Փորձ է արուել նաեւ Հայկի պատմութիւնը տեղադրել ն.Ք. 1115 - 1110 թթ. Թիգլաթպալասար Ա-ի Հայաստանեան արշաւանքներին զուգահեռ, սակայն սա եւս հակասում է Խորենացու ժամանակագրութեանը:

Հայկի մասին աւանդուած է, որ նա Հայաստան է եկել Բաբէլոնիցխ[47]: Բաբէլոն նշանակում է ոչ միայն այդ անուամբ քաղաքը, այլ նաեւ Բաբէլոնիա երկիրը, որ ըստ էութեան ստորին Միջագետքն է: Համադրելով սա մեր ստացուած տարեթուի (ն.Ք. 2341 թ.) հետ, կը ստանանաք հետեւեալ պատկերը:

Ն.Ք. 24-րդ դարում ստորին Միջագետքում եղել է Շումեր երկիրը, իսկ ն.Ք. 2341 թուականն էլ համընկնում է Շումերի վաղդինաստիական շրջանի վերջին տիրակալ Լուգալզագէսիի գահակալման սկզբին: Այս թագաւորը նշանաւոր է նրանով, որ ինքը լինելով մի փոքրիկ քաղաքի տիրակալը, կարողացել է միաւորել-տիրել ամբողջ Շումերին: Մինչ այդ Շումերը բաղկացած է եղել անկախ քաղաք-պետութիւններից, որոնցից ամեն մէկն ունեցել է իր ինքնիշխան թագաւորը: Ահա Լուգալզագէսին առաջին անգամ կարողանում է միաւորել ողջ Շումերը: Բազմաթիւ մանր թագաւորներ, կորցնելով անկախութիւնը, բնականաբար, խիստ դժգոհ են մնում նրանից:

Իր գործունէութեան բազմաթիւ կէտերով Շումերի այս մեծագործ տիրակալը էապէս ներդաշնակ է Հայկի ախոյեան Բէլին, որի մասին եւս պատմւում է, թէ կարողացել է բռնանալ ամենքի վրայ: Յայտնի է, որ Լուգալզագէսին արշաւել է դէպի հիւսիս, հասել Վերին ծովին, որ Վանայ լիճն է: Բէլի մասին էլ պատմւում է, որ հետապնդելով Հայկին, հասել է մինչեւ Վանայ ծովակի մօտ Հայոց ձոր գաւառը: Լուգալզագէսին պարտուեց Սարգոն Աքքադացուց, որ իր փոքրաթիւ զօրքով կարողացաւ ջախջախել Լուգալզագէսիի մեծաթիւ զօրքին, կոտորելով ու գերի բռնելով նրա բազմաթիւ դաշնակիցներին: Բացի այդ, Սարգոնը առաջինն էր, որ ռազմական գործում կիրառում է նետաձիգ զօրք եւ հէնց դրա շնորհիւ էլ հասնում է փայլուն յաջողութիւնների: Բէլի ախոյեան Հայկն էլ ունի փոքրաթիւ զօրք եւ անվրէպ նետաձիգ է, ու Բէլին էլ յաղթում-սպանում է նետահարելով:

Ուշագրաւ է մի բան եւս. Հայկը Բէլին յորջորջում է Շուն եւ նրա հետիններին էլ երամակ շանց: Սրան զուգահեռ, պատմութիւնից յայտնի է, որ Սարգոնը մարտում գերի բռնելով Լուգալզագէսիին, նրան դնում է շների վանդակի մէջ:

Նշուածները եւ բազմաթիւ այլ փաստեր ցոյց են տալիս, որ, հաւանաբար, ի դէմս շումերական Լագալզագէսի տիրակալի, ունենք Հայկի պատմութեան մէջ յիշատակուած Բէլին, նրա նախատիպին: Իսկ Հայկն ինքն էլ, հաւանաբար, պիտի եղած լինի շումերական մի անկախ քաղաքի տիրակալ, որ նեղուելով Լուգալզագէսիի նուաճումներից եւ չկարողանալով տեղում յաղթել նորաթուխ բռնակալին, գաղթել է Շումերից եւ եկել ու հիմնաւորուել է Հայաստանում: Այսինքն, ինչպէս տեսնում ենք, ե՛ւ իրենց ժամանակով, ե՛ւ աշխարհագրութեամբ, ե՛ւ էլ դէպքերի ընթացքով, Հայկի եւ Բէլի մասին մեզ հասած պատմութիւնները շատ սերտօրէն աղերսւում են Շումերի վաղդինաստիական շրջանի վերջի դէպքերին ու իրական պատմական անձերին:

Գալով օրացոյցի հիմնադրմանը, յիշենք, որ հնում ինքնուրոյն սեփական օրացոյց ունենալը դիտուել է իբր անկախ պետականութեան մի կարեւոր բաղադրիչը, յայտանիշը: Ըստ այդմ, լիովին բնական է, որ Լուգալզագէսիի բռնակալութիւնից դժգոհ ոմն Հայկ իր համախոհներով գալով Հայաստան, տիրէր երկրին, նոր անկախ պետութիւն ստեղծէր եւ դրա հետ միաժամանակ հիմնէր նաեւ ինքնուրոյն օրացոյց: Հայկի եւ Բէլի ա՛յսպիսի պատմական անձնաւորումը առաւել հաւանական ու ճշմարիտ է երեւում, նկատի առնելով Շումերի եւ Հայաստանի միջեւ առկայ բազմաթիւ մշակութային, լեզուական, մարդաբանական ընդհանրութիւնները, որ փաստուած են այսօրուայ գիտական տուեալներով:

Ը. Հին Հայոց գլխաւոր տօնը:

Ինչպէս վերը արդէն նշուեց, Հայոց Բուն Հայկեան օրացոյցի սկզբնաւորման շրջանում Հայերն իրենց գլխաւոր տօնը նշել են ամառնամուտի շրջանում, ամառային արեւադարձից ութ օր առաջ (արդի օրացոյցի հաշուով Յունիսի 14-ին): Սա, փաստօրէն, աստղագիտական գարնան վերջն է, գարնան եւ ամռան միջասահմանը: Հին Հայոց գլխաւոր տօնի Նաւասարդի դիրքի հարցը հայագիտութեան մէջ շատ է հոլովուել: Տարբեր կարծիքներ են եղել Նաւասարդը գարնանամուտին, կամ աշնանը, կամ ամառուայ կէսին (Օգոստոսի 11-ին) տօնելու մասին: Սակայն, ինչպէս ցոյց է տալիս տոմարական, աստղագիտական ու նաեւ ազգագրական բազմաթիւ փաստերի քննութիւնը, Նաւասարդի տօնի նախնական դիրքը եղել է հէնց վերոնշեալ տեղում գարնան ու ամռան միջասահմանում, ամառնամուտից ութ օր առաջ48: Աստղագիտական եւ տոմարական հաշուարկով ստացուած այս դիրքը յուշում է, որ Նաւասարդի տօնը իր բովանդակութեամբ ու խորհուրդներով եւս պիտի կապուած լինի ամառնամուտին եւ որոշ իմաստով լինի հէնց ամառնամուտի տօն: Այս օրերին Արեւը իր տարեկան շրջապտոյտի ընթացքում հասել է երկնակամարի վրայ իր ամենաբարձր դիրքին: Միեւնոյն ժամանակ, այս տօնի օրը որոշուել է Հայկն համաստեղութեան գլխաւոր աստղի առաջին առաւօտեան ծագումով արեգակնային ամբարձումով: Այդ օրը, երկնքում չերեւալու 70-օրեայ շրջանից յետոյ, Հայկի գլխաւոր աստղը (աջ ձեռքը) առաջին անգամ դիտուել է արեւածագից մի քիչ առաջ արեւելեան հորիզոնի վրայ, որ ընկալուել է իբր գլխաւոր պաշտուող էակի Հայկի (աստուածների հօր) Անդրաշխարհից Լոյս Աշխարհ դուրս գալը:

Նաւասարդի տօնի այսպիսի դիրքը հաստատւում է նաեւ Ագաթանգեղոսի այն վկայութեամբ, որ Նաւասարդը համարուել է «Նոր պտղոց տօն»: Իրօք, հէնց ամառնամուտի շրջանում Հայաստանում հասունանում են առաջին պտուղները ծիրան, թութ, բալ, կեռաս եւ այլն: Իսկ ամենակաեւորն այն է, որ հէնց այս շրջանում է հասունանում աշնանացան ցորենը, որը երկրագործ Հայի բարեկեցութեան հիմքն է եղել երկար հազարամեակներ: Ցորենի մշակութիւնը բացառիկ կարեւորութիւն է ունեցել հնուց ի վեր: Դրա վկայութիւնն են բազմաթիւ աշխատանքային-ծիսական երգերը, որ կապուած են հացի մշակութեան տարբեր փուլերին (վարից մինչեւ հացի թխումը): Ցորենի մշակութիւնը արտացոլուած է նաեւ երկնքում, ուր մի քանի պայծառ աստեղատներ կրում են դրա տարբեր փուլերի հետ աղերսուող անուններ: Դրանցից են Մեծ եւ Փոքր Արջերը, որ հնում Հայերն ու այլ ազգեր կոչել են Սայլ եւ Միւս Սայլ (Սայլով կրել են ցորենի խրձերը եւ Սայլով նաեւ կալ են արել49), այդ շարքում է նաեւ Եզողը, որ փաստօրէն Սայլի եզները վարողն է, եղել է նաեւ Ցորենքաղ Մշակ աստեղատունը: Սրան է վերաբերում նաեւ Կոյս կենդանակերպը, որ միշտ պատկերուել է ցորենի հասկը ձեռքին եւ դրա գլխաւոր աստղն էլ կոչւում Spica-«Հասկ»: Ուշագրաւ է, որ աշնանացան ցորենի հասունացումը տեւում է մօտ 270 օր, որ ինն ամիս է, եւ դա շատ մօտ է մարդու սաղմի զարգացման տեւողութեանը: Պատահական չէ, որ Նաւասարդի հիմնական ծիսական կերակուրն էլ հարիսան, բաղկացած է հիմնականում ցորենից (եւ մսից): Մինչեւ մեր ժամանակներն էլ պահպանուել են հայկական բազմաթիւ սովորութիւններ, ժողովրդական ծէսեր, որ հաստատում են Նաւասարդի կապը ցորենի (հացի) հետ:

Նաւասարդի հնագոյն տօնի ծէսերն ու խորհուրդները մեծ մասամբ մեզ են հասել հայկական ժողովրդական տարբեր տօների ու սովորութիւնների ձեւով: Ներկայումս Հայաստանեայց եկեղեցու բազմաթիւ տօներ (ինչպէս Համբարձումը, Վարդավառը, Բարեկենդանը, Տէրնդէզը եւ այլն) զուգորդւում են ժողովրդական ծէսերով, սովորութիւններով, զանազան հաւատալիքներով, որոնք յաճախ նաեւ անուններով վերապրուկներն են նախաքրիստոնէական հնագոյն տօների (տօնաշարքի) եւ իրենց մէջ պահել ու մեզ են հասցրել Հայոց հնագոյն Նաւասարդեան մեծ տօնակատարութեան բեկորները: Քննելով այդ տօների բազմաթիւ ծէսերն ու սովորութիւները, հնարաւոր է դառնում վերականգնել եւ ի մի բերել Նաւասարդեան տօնի բազմաթիւ տարրեր եւ «վերականգնել» դրա փոքր ի շատէ ամբողջական պատկերը:

Նաւասարդեան տօնի հիմնական բեկորները պահպանուել ու մեզ են հասել Համբարձման ու Վարդավառի տօների մէջ: Այս երկու տօները, որ այսօր էլ կատարւում են ժողովրդական ծէսերով, յաճախ հանդէս են գալիս որպէս երկուորեակներ: Հայաստանի տարբեր շրջաններում միեւնոյն ծիսական տարրը մասն է մերթ Համբարձման, մերթ Վարդավառի, յաճախ էլ ե՛ւ մէկի, ե՛ւ միւսի: Օրինակ, Համբարձման վիճակախաղը որոշ վայրերում կրկնուել է նաեւ Վարդավառին, իսկ որոշ տեղերում էլ վիճակախաղը կիսուած է եղել. սկսուել է Համբարձմանը եւ աւարտուել Վարդավառին: Այս երկու տօները երկուորեակ են նաեւ իրենց օրացուցային դիրքով: Այսպէս, երկուսն էլ լինելով շարժական տօներ, տարուայ մէջ իրենց գրաւած դիրքով սրանք համաչափ են դասաւորուած Յունիսի 15-ի նկատմամբ, որ, փաստօրէն, Նաւասարդի տօնի նախնական դիրքն է ըստ մեր գտածի (միայն մէկ օրուայ տարբերութեամբ):

Համբարձման ժողովրդական ծէսերը իրենց խորհուրդներով կապուած են գիշերուայ հետ: Այդպէս է նաեւ Նաւասարդը: Այդ օրուայ գիշերը համարուել է բացառիկ խորհրդաւոր: Այդ գիշեր մի պահ կանգ են առել հոսող ջրերը, ձեռք են բերել կախարդական, բուժիչ յատկութիւններ, աղբիւրներից ոսկի, արծաթ է բխել, երկինք-գետին իրար են եկել, համբուրուել: Համբարձման (նաեւ Վարդավառի) գիշերը բացուել է Մհերի Դուռը, դուրս է եկել ժայռում փակուած Մհերը եւ ստուգել աշխարհի վիճակը: Համբարձման վիճակախաղի հիմնական գործիքն էլ Վիճակը (բղուղ մէջը ջուր եւ ծաղիկներ), որով յետոյ գուշակուել է մարդու ապագան, իր մոգական զօրութիւնը ստացել է գիշերը «աստղունք» (աստղերի ներքոյ) դրուելով եւ աստղունքից վերցուել է նախքան արեւածագը: Այս ամենը շատ համահնչուն է Նաւասարդի օրը Հայկի աստղի ծագման հետ: Այդ աստղի ծագումն էլ եղել է գիշերը, գիշերուայ վերջում, գիշերուայ Առաւօտ ժամին, որ արեւածագից առաջ է եւ նշուել է յատուկ ծէսերով ու հանդիսութեամբ[50]:

Նաւասարդի տօնի բեկորներ են նաեւ գիշերային ջրային լոգանքները, որ եղել են Համբարձմանը նաեւ Ամանորին, աղբիւրներին եւ ընդհանրապէս ջրերին արուած ցորենի ու հացի ընծայումները, յատուկ ծիսական հացը (կամ բաղարջը), որ կոչուել է Տարի եւ որի մէջ դրուած ոսկեայ դրամով կատարուել է գուշակութիւն: Նաւասարդեան բեկորներ են նաեւ Բարեկենդանեան խաղերը, որոնցում անպայման եղել է ծիսական թափօր թագաւորի գլխաւորութեամբ: Տարբեր տեղեր Բարեկենդանեան խաղերն ու թափօրները կոչուել են Carnaval, որ գալիս է հին Միջագետքից: Միջագետքում հնում տարեմուտին տօնում էին Մարդուկ աստծու Ջրաշխարհից (Սանդարամետից) ցամաք Լոյս Աշխարհ դուրս գալը. ընդ որում, Մարդուկը Ջրաշխարհից ցամաք է ելել նաւով, եւ նաւի տակ էլ եղել են անիւներ ցամաքում իբր կառք գնալու համար: Ըստ այդմ էլ Carnaval նշանակել է Car navalis - Նաւակառք:

Շատ ուշագրաւ են նաեւ Տէրնդէզի ծէսերը: Այս տօնը ժողովրդական սովորութեամբ կապուած է կրակի հետ, թէպէտ եկեղեցին խոտելի է համարել այդ հրավառութիւնը, այդուհանդերձ, շատ տեղերում այդ օրը խարոյկներ են վառուել հէնց եկեղեցու բակում եւ վառողն էլ եղել է քահանան, կամ այդ տարուայ մի նորափեսայ: Ծխի ուղղութեամբ էլ գուշակուել է գալիք տարուայ բերքը: Այս տօնին եղել է նաեւ կրկնապսակ անելու սովորութիւն:

Նաւասարդեան մի բեկոր էլ ունենք ի դէմս Ծաղկազարդի: Սա կոչուել է նաեւ Ծառզարդար: Այս տօնին եկեղեցում ծառ են զարդարել, ընդ որում զանազան պտուղներով: Սա, անշուշտ, նախօրինակն է մերօրեայ Ամանորի տօնածառերի, որոնք էլի զարդարւում են պտղակերպ խաղալիքներով: Ծաղկազարդին եկեղեցում օրհնւում են արմաւենու, ձիթենու կամ ուռենու ոստեր: Սրանք բոլորն էլ սրածայր տերեւներով բոյսեր են, որով եւ նշանակը, խորհրդանիշն են Արեւի: Ի դէպ, նոյնն է եւ եղեւնին, որ փշատերեւ է:

Նաւասարդեան տօնահանդէսի մի շատ կարեւոր վերապրուկ էլ ունենք ի դէմս Հայոց աւանդական հարսանեաց ծէսի: Այս ծէսը տեւել է 7 օր (որ համահնչուն է Նաւասարդը արեւադարձից ութ կամ եօթն օր առաջ նշուելուն): Հարսանեաց ծէսում էլ եօթն օրերից իւրաքանչիւրն ունեցել է իր խորհուրդը, իր ծէսն ու կարգը: Եղել է եւ ծիսական զոհաբերութիւն (երկուշաբթի օրը քաւորի եւ փեսայի մասնակցութեամբ եզը մորթելը), ծիսական թափօր փեսայի ու հարսի (թագաւորի ու թագուհու) գլխաւորութեամբ: Հարսանեաց եօթնօրեակի վերջն էլ նորապսակ հարս ու փեսայի մերձեցումը եւ արիւնոտ սաւանի ցուցադրումը, զուգահեռ է ծիսական ամուսնութեանը, որ կատարուել է Նոր Տարուայ ծէսերի շարքում տակաւին շատ վաղ ժամանակներից:

Ի մի հաւաքելով Հայոց հնագոյն գլխաւոր տօնից մեզ հասած բեկորները, կարելի է դառնում մօտաւոր կերպով վերականգնել այդ հնագոյն մեծ տօնահանդէսի հետեւեալ որակական պատկերը:

Նաւասարդի տօնը իր սկզբնաւորման ժամանակներում եղել է բազմօրեայ տօնակատարութիւն իրար ագուցուած տօներով: Կատարուել է ամառային արեւադարձի շրջանում, գարնան եւ ամռան սահմանին: Տօնակատարութեանը նախորդել է 70-օրեայ նախատօնական նախապատրաստական շրջան, կապուած Հայկի աստղի չերեւալու շրջանի հետ, որ ընկալուել է իբր Հայկ-Հայր Աստուծոյ Անդրաշխարհ-Սանդարամետ իջնելը (մահացած լինելը): Այս շրջանում կատարուել են տարբեր ծէսեր, եղել են զանազան արգելքներ, կապուած Անդրաշխարհի եւ դրա խորհրդանիշերի հետ: Ի մասնաւորի, չի գործածուել կաթնամթերք, մայրամուտից յետոյ կանայք չեն գործել, արգելուել է ամուսնութիւնը եւ այլն: Այս 70 օրերի սկիզբը, ըստ արդի օրացոյցի, պիտի եղած լինի Ապրիլի 5-ին: Արգելքի շրջանն էլ սկսուել է Անդրաշխարհի հետ կապուած ծէսով. եփուել է բակլայ եւ ճաշակուել, իբր նշան սգոյ, թաղման: Արգելքների այս 10 շաբաթներին յաջորդել է բուն Նաւասարդեան տօնակատարութիւնը, որ տեւել է 7 օր: Սկսուել է արեւադարձից (ամառնամուտից) մի շաբաթ առաջ եւ տեւել է մինչեւ արեւադարձ: Դատելով ըստ տօների խորհուրդների, այս տօնակատարութիւնը սկսուել է Անդրաշխարհին ձօնուած օրով (երկուշաբթի) եւ աւարտուել է Արեւի օրով կիրակիով (արեւադարձի օրը պիտի յարմարեցուած լինէր կիրակիին):

Այս տօնական շաբաթուայ բոլոր օրերը ձօնուած են եղել համապատասխան աստուածների, եւ իւրաքանչիւր օր նշուել է համապատասխան տօնը: Տօնական շաբաթուայ սկզբում կատարուել են արարողութիւններ ու ծէսեր, կապուած Սանդարամետի խորհուրդների հետ: Այդ օրուայ գիշերը եղել է սրբացուած, կատարուել է գիշերային ծէս, հսկել են, որ դիտեն Հայկի աստղի առաջին անգամ ծագելը Արեւից առաջ: Դա էլ տեղի է ունեցել գիշերուայ Առաւօտ ժամին: Կատարուել է զոհաբերութիւն եւ զոհասեղանի ոզջակէզի ծուխն էլ, որ կոչուել է ծուխ ծխանի, ունեցել է բացառիկ կարեւորութիւն: Այդ ծխով, դրա ուղղութեամբ գուշակութիւններ են արուել երկրի գալիք բարեկեցութեան վերաբերեալ:

Տօնաշարքի կենտրոնը 4-րդ օրը ձօնուած է եղել Հայկին-Արարչին: Այդ օրը կատարուել է հանդիսաւոր թափօր թագաւորի եւ թագուհու գլխաւորութեամբ: Այդ (կամ յաջորդ) օրը եղել է բերքի երախայրիքի ընծայում Աստծուն: Առաջին հերթին ընծայուել են նորահաս ցորեն, գարի, դրանցից պատրաստուած հաց, բաղարջ, ու նաեւ վաղահաս պտուղներ: Տեղի է ունեցել տարուայ առաջին բերքի հանդիսաւոր օրհնութիւն, որից յետոյ միայն արտօնուել է այն ճաշակել: Եղել է պարտադիր ծիսական կերակուր հարիսան, որ եփուել է ցորենով (կամ գարիով) եւ զոհաբերուած կենդանու մսով (այդ օրուայ զոհի կենդանին երեւի պէտք է եղած լինի ուլը կամ գուցէ եղջերուն): Հարիսան էլ եփուել է գիշերուայ ընթացքում եւ ճաշակուել առաւօտեան ծէսից յետոյ: Տօնակատարութեան 6-րդ օրը շաբաթ, եղել է ծիսական ամուսնութիւնը, որ կատարել է թագաւորը անպայման կոյս մի քրմուհու հետ: Հաւատ է եղել, որ այս ծէսի յաջող ելքից (կոյսի յղիացումից) է կախուած ողջ երկրի մարդկանց, կենդանիների եւ ծառ ու թփի արգասաւորութիւնը, բերրիութիւնը: Յապացոյց այս սուրբ կենակցութեան կայացման, թագաւորի առնականութեան, ցուցադրուել է արիւնոտ սաւանը: Տօնակատարութեան 7-րդ օրը կիրակի, որ եղել է հէնց արեւադարձի օրը, ձօնուած է եղել Արեւին: Այդ օրը Արեւը հասել է երկնքում իր ամենաբարձր դիրքին:

Պահպանուած եւ մեզ հասած պատմական տեղեկութիւնները եւ ժողովրդական սովորութիւնները վկայում են, որ Նաւասարդեան բազմօրեայ տօնակատարութիւնները արուել են բացօթեայ, բնութեան գրկում: Ընդ որում, այդպէս եղել է սկզբից եւեթ, եւ այդպէս շարունակուել է ընդհուպ մինչեւ այդ տօնի խափանումը Գրիգոր Լուսաւորչի սահմանած նոր տօներով:

Նաւասարդեան տօնի բացօթեայ լինելը վկայութիւն է այս տօնի շատ մեծ վաղեմութեան եւ դրա կատարողների աւանդապահութեան: Իրօք, մի ժողովուրդ իր գլխաւոր բազմօրեայ տօնը բացօթեայ կը կատարէր, եթէ չունենար, կառուցած չլինէր տաճարներ (այդ տօնը սահմանելու ժամանակ): Իսկ սա էլ պիտի եղած լինի շատ վաղ անցեալում, երբ տակաւին ձեւաւորուած չէր պաշտամունքային շինարարութեան աւանդոյթը: (Սրան համահնչուն է Հրեաների կրօնի հին շրջանը, երբ տաճարի կառուցումից առաջ, նրանք իրենց կրօնական պէտքերը հոգում էին, ծէսերը կատարում էին բացօթեայ եւ իրենց սրբութիւններն էլ պահում էին շարժական խորաններում):

Թ. Նախահայկեան օրացոյցը:

Մովսէս Խորենացին պատմում է, որ Հայկը, Բաբէլոնից Հայաստան (Արարատի երկիր) գալով, այնտեղ գտնում է սակաւաթիւ մարդկանց, որոնց հպատակեցնում է: Ապա գալիս է Հարք (Տուրուբերան աշխարհը), եւ այստեղ էլ լինում են սակաւ մարդիկ, որ կամովին հնազանդւում են Հայկին:

Բնական է, որ Հայկի գալուստից առաջ Հայաստանում եղածները ունեցել են իրենց մշակոյթը եւ դրա մէջ, անշուշտ, նաեւ օրացոյցը: Ինչպիսին է եղել այդ (Նախահայկեան) օրացոյցը: Այս մասին ուղղակի տուեալներ մեզ չեն հասել: Բայց պարզւում է, որ քննելով Հայկեան օրացոյցը, կարելի է շատ բան պարզել դրան նախորդած օրացոյցի մասին51:

Ինչպէս արդէն նշուեց, միջնադարի շատ հեղինակներ (Անանիա Շիրակունի, Յովհ. Սարկաւագ, Գր. Տաթեւացի, Յովհ. Վանական եւ այլոք) պատմում են, որ Հայոց օրացոյցի ամիսները կոչուել են Հայկի զաւակների անուններով: Տարբեր հեղինակներ, թուելով Հայկի զաւակ-ամիսները, տալիս են որդի-դուստր տարբեր յարաբերութիւններ: Բայց ուշագրաւ է, որ բոլորն էլ միաձայն նշում են, որ միայն 10 ամիսներ են կոչուել Հայկի զաւակների անուններով, իսկ միւս երկու ամիսները կոչուել են այլ կերպ (ի գոծոց, կամ ի վերայ եղանակացդ):

Համեմատելով տարբեր հեղինակների յայտնածները Հայկի զարմերի մասին, ստանում ենք, որ Հայկի տաս զաւակներից երեքը եղել են որդիներ, եօթը դուստրեր: Մ. Խորենացին էլ մեզ է հասցրել այդ երեք որդիների անունները Մանաւազ, Խոռ ու Արամանեակ (կամ Արամենակ): Աւագը եղել է Մանաւազը, կրտսերը Արամանեակը52: Ընդ որում, Հայկի որդիները, որպէս Հայր Աստուծոյ որդիներ, եղել են արեգակնային աստուածներ եւ խորհրդանշել են Արեւի երեք դիրքերը: Աւագ որդին Մանաւազը, նշանակել է մայր մտնող Արեւը (Ման-Մեն-Լուսին): Միջնեկ որդին Խոռը, եղել է միջօրէի կիզող, այրող Արեւը (Խոր-Խար-Հուր): Իսկ ծագող Արեւն էլ համապատասխանել է կրտսեր որդի Արամանեակին, որն էլ լինում է Հայկի ժառանգորդը, նրա գործը շարունակողը:

Հայկի դուստրերին վերաբերող անուանական յիշատակութիւններ մեզ չեն հասել (հաւանական է չեն էլ եղել):

Հայկի զաւակ-ամիսների ընդամենը 10 լինելը լաւ ներդաշնակում է այն փաստին, որ Հայկի աստղն էլ տարուայ մէջ Հայաստանից չի երեւացել 70 օր: Տարուայ 365 օրերից այս 70 օրը հանելով, կը ստանանք 295 օր, որ հաւասար է 10 լուսնային ամսի: Սա մտածել է տալիս, որ Նախահայկեան օրացոյցում տարին պարունակել է միայն 10 ամիս, իսկ մնացած ժամանակը համարուել է տարուց դուրս: Այստեղ զանց առնելով հարցիս մանրամասն քննութիւնը, նշենք միայն, թէ ինչպիսի պատկեր է ստացւում Նախահայկեան օրացոյցի կառուցուածքի համար:

Պարզւում է, որ մինչեւ Հայկի Հայաստան գալն ու մեզ յայտնի Հայկեան Բուն օրացոյցի հիմնելը, Հայաստանում կիրառուել է մի շատ հետաքրքիր օրացոյց: Այս օրացոյցում տարի է համարուել միայն այն ժամանակահատուածը, որի ընթացքում գիշերային երկնքում երեւացել է Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղը: Տարին սկսուել է հէնց այս աստղի արեգակնային ամբարձումով (առաջին անգամ ծագելով) եւ տեւել է այնքան, քանի դեռ հնարաւոր է եղել երկնքում տեսնել այդ աստղը: Այս աստղի վերջին երեւալով էլ (արեգակնային անկումով) տարին աւարտուել է: Այս ժամանակը տեւել է 295 - 300 օր: Հէնց 300 օր էլ համարուել է տարուայ տեւողութիւնը: Ի դէպ, սա ներդաշնակ է Խորենացու պատմածին, որ Հայկը Հայաստան է եկել 300 մարդկանցով: Իրօք, եթէ Հայկի զաւակները տարուայ ամիսներն են, բնական է, որ նրա հետի միւս մարդիկն էլ լինեն տարուայ օրերը:

Այս 300 օրերից դուրս մնացած ժամանակը համապատասխանել է Հայկի աստղի չերեւալու շրջանին: Համարուել է, որ այս ընթացքում աստուածների հայրը եղել է Անդրաշխարհում (եղել է մահացած): Եւ դրան զուգահեռ էլ այդ օրերը եղել են արգելքի օրեր: Այդ օրերի ընթացքում արգելք է եղել բազմաթիւ գործողութիւնների վրայ: Ի մասնաւորի, արգելուած է եղել նաեւ ամուսնութիւնը:

Տարուայ սկիզբն ու վերջը միշտ կապուած են եղել պաշտուող աստղի արեգակնային ամբարձմանն ու անկմանը, որով եւ մեծ ճշդութեամբ այդ օրերը մնացել են անշարժ: Տարին բաժանուած է եղել 10 ամիսների, իւրաքանչիւրը 30 օր տեւողութեամբ: Իսկ տարուց դուրս մնացած ժամանակամիջոցը տեւել է 65 - 70 օր: Բանն այն է, որ Հայկի աստղի չերեւալու շրջանը եղել է իրօք 70 օր, բայց որպէսզի դա ներդաշնակեցուի 300-օրեայ տարուայ հետ, տարուայ վերջին ամսի վերջին 5 օրերը համարուել են միաժամանակ ե՛ւ տարուայ 300 օրերի կազմում, եւ էլ 70-օրեայ արտատարեկան օրերի մէջ:

Որպէսզի Նախահայկեան օրացոյցի այսպիսի կառուցուածքը տարօրինակ չթուայ, նշենք, որ իր բազմաթիւ կէտերով սա շատ նման է հին հռոմէական եւ էտրուսկեան օրացոյցներին: Հռոմէական հին օրացոյցի մասին շատ հին հեղինակներ են վկայել: Յայտնի է, որ այդտեղ էլ տարին եղել է միայն 10 ամիս, իսկ մնացեալ ժամանակը համարուել է տարուց դուրս: Յայտնի է նաեւ, որ Նումա Պոմպիլիոսի օրօք հռոմէական տարուայ վրայ յաւելուեցին եւս երկու ամիս Փետրուարն ու Յունուարը:

Հայկական եւ հռոմէական օրացոյցների համեմատութիւնը հնարաւոր է դարձնում առաւել լրիւ հասկանալ դրանցից իւրաքանչիւրը: Սրա միջոցով հասկանալի է դառնում, թէ ինչու է հին հռոմէական տարին պարունակել միայն 10 ամիս, ինչու հետագայում յաւելուած ամիսներից Փետրուարը ձօնուած է եղել Անդրաշխարհի աստուածներին, եւ շատ այլ բաներ:

Իսկ ինչ վերաբերում է հայ-հռոմէական օրացուցային զարմանալի ընդհանրութիւնները բացատրելուն, պէտք է մտածել, որ հաւանաբար, կապող օղակը Էտրուսկներն են, որոնք, գաղթած լինելով Փոքր Ասիայից, իրենց հետ տարել են նաեւ իրենց փոքրասիական մշակոյթի շատ տարրեր (նաեւ օրացոյցը) եւ ապա դա փոխանցել Լատիններին: Անշուշտ, հնարաւոր են այլ բացատրութիւններ եւս:

Այսպիսով, մինչեւ Հայկ Նահապետի Հայաստան գալը, Հայաստանում կիրառուել է մի օրացոյց (պայմանականօրէն կ’անուանենք Նախահայկեան օրացոյց), որի տարին պարունակել է միայն 300 օր, բաղկացած 10 ամիսներից: Տարին սկսուել է Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղի առաջին առաւօտեան ծագումով: Տարուայ 300 օրերից յետոյ եղել է մի ժամանակահատուած, որ դուրս է համարուել տարուց: Տարուայ ընթացքում Հայկի աստղը երեւացել է երկնքում, իսկ տարուց դուրս օրերին չի երեւացել: Այս տարուց դուրս օրերը համարուել են դուռ, որով անցում է կատարուել հին տարուց դէպի նոր տարի: Այս դուռ համարուած 70 օրերի ընթացքում երկնքում Արեւը անցել է Ցուլ կենդանակերպից Առիւծ (յիշենք հայկական հէքեաթներում Դրախտի դռանը պահակ կանգնած Առիւծն ու Ցուլը): Տարին վերջացել է (Հայր Աստուածը մտել է Անդրաշխարհ), երբ Արեւը եղել է Ցուլում եւ Նոր տարին սկսուել է (աստուածների հայրը ելել է Լոյս Աշխարհ), երբ Արեւը եղել է Առիւծ կենդանակերպում:

Առայժմ ստոյգ յայտնի չէ, թէ երբուանից է կիրառուել այս օրացոյցը: Գիտենք միայն դրա կիրառութեան աւարտը: Ն.Ք. 2341 թուին Հայկը բարեփոխում է այս օրացոյցը: Նա տարուց դուրս եղած օրերը բաժանում է երկու ամիսների եւ կցում է տարուն: Տարին դարձնում է 365-օրեայ, շարժական, բայց իր տեղում է թողնում տարեմուտի տօնը, որ էլի շարունակում է տօնուել Հայկի աստղի արեգակնային ամբարձման շրջանում, ամիս-ամսաթուից անկախ:

Հայկի բարեփոխած օրացոյցը ապրում է շատ երկար, սակայն իր ծալքերում պահպանում-մեզ է հասցնում դրա նախորդ Նախահայկեան օրացոյցի մասին բազմաթիւ տեղեկութիւններ:

Առաւել հին հայկական օրացոյցների մասին առայժմ ստոյգ ոչինչ ասել հնարաւոր չէ: Սակայն, մեզ հասած որոշ վկայութիւնների հիման վրայ կարելի է ենթադրել, որ հաւանաբար, Նախահայկեան օրացոյցից առաջ Հայաստանում կիրառուել է լուսնա-արեգակնային օրացոյց: Այստեղ ամիսները պիտի եղած լինեն լուսնային (այսինքն, ամիսները միշտ սկսուեն նորալուսնով), որ տեւում է միջինում 29.5 օր: Առայժմ քննութեան առնուած տուեալները բաւարար չեն սրա մասին աւելի մանրամասն պատկերացում կազմելու համար:

Ի մի բերելով ամբողջ շարադրուածը, ստանում ենք հայկական օրացոյցի զարգացման հետեւեալ ընթացքը: Արեգակնային օրացոյցը Հայաստանում կիրառուել է շատ վաղուց: Կարելի է ասել, նախապէս դա եղել է ոչ թէ զուտ արեգակնային, այլ աստղա-արեգակնային օրացոյց: Տարի է համարուել Հայկի (Հայր Աստուծոյ) աստղի երեւալու շրջանը միայն: Իսկ մնացեալ ժամանակը համարուել է տարուց դուրս: Տարին ունեցել է միայն 10 ամիս (30-ական օրով) եւ տեւել է 300 օր: Տարեմուտն էլ եղել է գարնան վերջում, ամառնամուտից մօտ մի շաբաթ առաջ եւ որոշուել է Հայկի աստղի առաջին առաւօտեան ծագումով:

Ն.Ք. 2341 թուին Հայկ Նահապետը արմատապէս փոխում է այս օրացոյցը: Նա տարուց դուրս եղած շուրջ 70 օրերը բաժանում է երկու ամսի եւ կցում տարուն: Տարին դառնում է 12-ամսեայ իւրաքանչիւր ամիսը 30 օր տեւողութեամբ: Տարուայ 360 օրերից յետոյ դրւում են եւս 5 յաւելեալ օրեր, որով օրացուցային շրջանի տեւողութիւնը դառնում է 365 օր: Այս կերպ, տարեմուտը դառնում է շարժական եւ մօտ 4 տարում մի օրով յառաջ ընկնում տարուայ եղանակների նկատմամբ: Սրա հետ մէկտեղ, իր նախկին տեղում է թողնուում գլխաւոր տօնը Նաւասարդը, որ էլի նշւում է Հայկի աստղի առաջին ծագման օրը (ամառնամուտից մի շաբաթ առաջ) մեր հաշուով Յունիսի 14-ին: Իր այս վիճակով, առանց էական փոփոխութիւնների, Հայկեան օրացոյցը ապրում է մինչեւ քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան:

Փրկչական 552 թուից սկսւում է Աթանաս Տարօնացու կազմած հայկական քրիստոնէական օրացոյցը: Այստեղ էլի կիրառւում են Հայկեան օրացոյցի շարժական տարիները, Նաւասարդի մէկ շարժուն տարեմուտով: 552-ին Նաւասարդի 1 = Յուլիսի 11:

Եօթներորդ դարում Անանիա Շիրակունին բարեփոխում է այս օրացոյցը: Նա տարեմուտը առանձնացնում է Նաւասարդի մէկից եւ կայուն դնում Յունուարի վեցի դիմաց: Չորս տարին մէկ փոխւում է տարեմուտին համապատասխանող հայկական ամիս-ամսաթիւը: Ա. Շիրակունին նաեւ կազմում է 532-ամեայ մանրամասն օրացուցային աղիւսակներ, որոնցում իւրաքանչիւր տարուայ համար տրւում են կարեւորագոյն տօների օրերն ու այլ էական տոմարական մակաչափեր. ընդ որում այդ ամենը տրւում է ե՛ւ հայկական, ե՛ւ էլ հռոմէական ամիս-ամսաթուերով: Անանիա Շիրակունու բարեփոխութեամբ Հայոց Մեծ թուականի առաջին տարին սկսւում է 553 թ. Յունուարից (իսկ ըստ Աթանասի սկսուում էր 552 թ. Յուլիսի 11-ից): Թէպէտ Շիրակունու կազմած անշարժ տոմարը չի վաւերացւում եկեղեցու ժողովով, այդուհանդերձ, դրանից յետոյ Հայոց Մեծ թուականը կիրառւում է երկու տարբերակներով. ոմանք կիրառում են այն ըստ Աթանասի սահմանածի, ոմանք էլ ըստ Անանիայի բարեփոխածի:

ԺԲ դարի սկզբում Յովհաննէս Սարկաւագը էական երկու փոփոխութիւն է մտցնում Հայոց աւանդական օրացոյցի մէջ: Նախ. նա ամսակարգի մէջ մուծում է նահանջի օր, որ չորս տարին մէկ դրւում է Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների միջեւ (Մարտի 8-ի դիմաց) եւ դրանից զատ, կտրուկ տեղաշարժում է տարեմուտը: Նաւասարդի մէկը, որ այդ ժամանակ շրջելով հասել էր Փետրուար ամսի վերջերը, նա անշարժ դնում է Օգոստոսի 11-ի դիմաց: Ստացւում է Հռոմէական Յուլեան տոմարի նման անշարժ օրացոյց, որտեղ Հայ-Հռոմէական ամիս-ամսաթուերի զուգաւորութիւնը միշտ մնում է նոյնը (նաեւ նահանջ տարին): Սարկաւագադիր օրացոյցը ունենում է համեմատաբար սահմանափակ կիրառութիւն: Այս օրացոյցի հիման վրայ են կառուցուած «Յայսմաւուրք» ժողովածուները եւ «Յայսմաւուրացոյց» կոչուող օրացուցային աղիւսակները: Սարկաւագադիր կարգի հետ միասին կիրառւում է նաեւ Հայոց Փոքր թուականը, որի տարեհաշիւն սկսւում է 1084 թուի Օգոստոսի 11-ից:

Հետագայ դարերում ստեղծուում են նաեւ այլ հայկական օրացոյցներ, որոնք բոլորն էլ ունենում են յոյժ սահմանափակ կիրառութիւն:


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1 Այս մասին տե՛ս Գր.Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց օրացոյցը մինչեւ Մեծ թուականը, «Էջմիածին», 1984, թիւ Ե, էջ 54 - 58:
2 Տե՛ս օր. Բ. Ե. Թումանեան, Տոմարի պատմութիւն, Երեւանի Համալսարանի Հրատ., Երեւան, 1972, էջ 44 - 45:
3 Ղ. Ալիշան, Յուշիկք Հայրենեաց Հայոց, հ. Ա, Վենետիկ, 1869, էջ 76 - 104:
4 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, նշ. աշխ.:
5 Այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Բուն թուական, «Էջմիածին», 1985, թիւ Ա, էջ 51 - 57, թիւ Բ - Գ, էջ 72 - 104:
6 Յունական եւ փոքրասիական տարեր օրացոյցների մասին յայտնում է Անանիա Շիրակունին (Շիրակացին): Տե՛ս Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, ՀՍՍՌ Մատենադարանի Հրատ., Երեւան 1944, էջ 116 - 122:
7 Այս մասին մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Օրացոյցի արեկարգումն ու կաթողիկոսների գահացուցակը, «Էջմիածին», 1994, թիւ Ը, էջ 30 - 48:
8 Տե՛ս նոյն տեղում:
9 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Մեծ թուական, «Էջմիածին», 1983, թիւ Ը, էջ 41 - 44:
10 Ներկայումս ընդունուած եւ տարածուած է այս հեղինակի անունը Անանիա Շիրակացի ձեւով: Սակայն իր աշխատութիւններում նա ինքն իրեն անուանում է Շիրակունի (Շիրակայնի), ուստի եւ աւելի ճիշդ եմ տեսնում նրան կոչել իր իսկ ձեւով Շիրակունի: Մատենագրութեան մէջ այս հեղինակի անուան համար պատահում են նաեւ Անանիա Անեցի, Մեծն Անանիա, Անանիա Համարող, Անանիա Շիրակաւանցի յորջորջումները:
11 Այս օրացոյցը տոմարական գրականութեան մէջ յայտնի է տարբեր անուններով. թուականութիւն Հայոց, թուականութիւն Հայկազեան, Բուն թուական Հայոց, Ասքանազեան թուական եւ այլն: Շփոթութիւնից խուսափելու համար դա կը կոչենք Մեծ թուական, կամ Մեծ օրացոյց անուններով:
12 Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, էջ 262 - 282:
13 Հայ միջնադարեան տոմարական գրականութեան մէջ որպէս գարնանամուտի կայուն օր ընդունուած է ոչ թէ Մարտի 21-ը, այլ 20-ը:
14 Տե՛ս Գրիգոր Բրուտեան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը», Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1998:
15 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1983, թիւ Ը, էջ 41 - 44:
16 Հնգեակը, Վերադիրը եւ Եօթներեակը տոմարական հասկացութիւններ են, որ կիրառուել են միջնադարում օրացուցային հաշւումներ անելու համար: Եօթներեակով որոշուել է շաաթուայ ինչ օր լինելը, վերադիրով Լուսնի փուլը, իսկ հնգեակը տարուայ 12 ամիսներից դուրս մնացած 5 յաւելեալ օրերն են, որ 19 տարում կուտակուելով կազմել են 95 օր (5 x 19 = 95):
17 Աւելի մանրամասն այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1985, թիւ Ա, էջ 52:
18 Տե՛ս Ա. Գ. Արահամեան, Տոմարատիեզերագիտական երեք նագրեր, «Բնագիտութեան եւ տեխնիկայի պատմութիւնը Հայաստանում. VII», ժողովածուում, գլխ. խմ. Գ. Բ. Պետրոսեան, ՀԽՍՀ ԳԱ Հրատ., Երեւան, 1979, էջ 62 - 65:
19 Այս մասին մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին» 1994, թիւ Ը, էջ 30 - 48:
20 Այս եւ հետագայ շարադրանքին վերաբերող մանրամասները տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին» 1994, թիւ Ը, էջ 30 - 48:
21 532-ամեակը փաստօրէն Լուսնի 19-ամեայ եւ Արեւի 28-ամեայ պարբերաշրջանների արտադրեալն է (19 x 28 = 532), որով եւ 532 տարի պարբերութեամբ կրկնւում են Լուսնի փուլերի, ամիս-ամսաթուերի եւ շաբաթուայ օրերի համապատասխանութիւնները, ուրեմն նաեւ Զատիկները եւ միւս տօները: Իր ժամանակին այս պարբերաշրջանի գիւտը շատ մեծ ոգեւորութիւն է առաջացրել, որպէս օրացուցային հարցի վերջնական կատարեալ լուծում: Իրականում, սակայն, այս պարբերութիւնն այնքան էլ «հաւերժական չէ»: Բանն այն է, որ սա հիմնուած է Լուսնի 19-ամեայ (Մեթոնի) շրջանի եւ Յուլեան օրացոյցի վրայ: Իսկ սրանք երկուսն էլ որոշակի սխալներ են պարունակում, այնպէս որ, 532 տարի անց աղիւսակը կրկնելու պարագայում ի յայտ պիտի գային որոշ անհամաձայնութիւններ Լուսնի իրական փուլերի, գիշերահաւասարի օրուայ եւ աղիւսակում տրուածի միջեւ: Ի վերջոյ, այս անհամաձայնութիւններն էլ ստիպեցին անցնելու նոր տոմարի 1582-ին:
22 Սա չի վերաբերում Բիւզանդական եւ Հռոմէական եկեղեցիներին: Սրանք չեն ընդունել էասեան 500-եակը, այլ Աղէքսանդրիայի ժողովի ժամանակ Կոստանդնուպօլսում Իրիոն Աղէքսանդրացու կազմած 532-ամեայ պարբերաշրջանը, որ ըստ վերադիրների եւ տասնիններեակների համակարգերի սկզբունքօրէն տարբերւում է Աղէքսանդրիայում Էասեանների սահմանածից: Իրիոնի 500-եակում Լուսնի լրումը Ապրիլի 6-ի փոխարէն դրուել է Ապրիլի 5-ին, այդ տարուայ վերադիր է ընդունուել 7-ի փոխարէն 8-ը, եւ այդ տարին էլ դրուել է 19-երեակի գլուխ (տե՛ս Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, էջ 296): Սրա հետեւանքով 532 տարում 4 անգամ այս երկու համակարգերով որոշուած Զատիկի օրերը մի շաբաթով տարբերւում են իրարից (սա է, որ կոչում ենք «Ծռազատիկ»):
23 Գաւազանագիրք (Գաւազանագիր) է կոչւում ժամանակագրական կանոնը (ցուցակը), որտեղ ներկայացուած են յաջորդական տիրակալները (կաթողիկոսները) իրենց գահատարիներով:
24 Սա գալիս էր հին Հրէական օրացոյցից, որ լուսնա-արեգակնային էր, եւ տարուայ սկիզբ էր համարւում գարնանային առաջին նորալուսինը: Հրէականից էլ սա մտաւ քրիստոնէական տոմարական աւանդոյթի մէջ: Իսկ Հրէից այսպիսի օրացոյցն էլ փոխառութիւն է հին Բաբէլականից:
25 Յայտնի է նաեւ «Մտրուկ» անունով: Ընդհանրապէս, հարկ է նկատել, որ Մեծ թուականը Մեծ կարող էր յորջորջուել միայն Փոքրի ի յայտ գալուց յետոյ այդ երկու թուականներն իրարից տարբերելու նպատակով. այսինքն, ե՛ւ Մեծ, եւ Փոքր թուական անունները պիտի ի յայտ եկած լինեն Փոքր թուականի սկսուելուց յետոյ միայն:
26 Յովհաննէս Սարկաւագի տոմարական գործունէութեան եւ նրա ստեղծած օրացոյցի մասին մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Փոքր թուական (Սարկաւագադիր տոմար), «Էջմիածին» 1994, թիւ Դ - Ե, էջ 100 - 116:
27 Աւելի մանրամասն այս մասին տե՛ս Գրիգոր Բրուտեան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը»:
28 Այս եւ այլ մանրամասներ տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1994, թիւ Դ - Ե, էջ 100 - 116:
29 1460 տարին հայկական շարժուն ամսաթուերի կրկնման, պտոյտի պարբերութիւնն է Հռոմէական Յուլեան օրացոյցի ամսաթուերի նկատմամբ (365.25 x 1460 = 365 x 1461): Իրօք, 1460 տարին մէկ կրկնւում է հայկական շարժուն ամսաթուերի եւ Յուլեան ամսաթուերի միեւնոյն զուգակշռութիւնը: 30 Սա 365-օրեայ օրացոյցի պտտման պարբերութիւնն է 365.2422-օրեայ արեւադարձային տարուայ նկատմամբ (365.2422 x 1506 = 365 x 1507):
31 Մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1994, թիւ Դ - Ե, էջ 100 - 116: 32 Այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց օրացոյցը մինչեւ Մեծ թուականը, «Էջմիածին» 1984, թիւ Ե, էջ 54 - 58:
33 Արեգակնային ամբարձումը աստղի առաջին առաւօտեան ծագումն է դրա չերեւալու շրջանից յետոյ: Արեգակնային անկումն էլ աստղի վերջին իրիկնային մայրամուտն է չերեւալու շրջանից առաջ: Այս երեւոյթը արդիւնք է Երկրի պտոյտի որոշ առանձնայատկութիւնների: Դրանց հետեւանքով հիւսիսային բեւեռից բաւականաչափ հարաւ գտնուող աստղերը տարուայ մէջ որոշ ժամանակ տուեալ վայրից դիտելի չեն: Հէնց այս ժամանակամիջոցի սկիզբն ու վերջն էլ տուեալ աստղի արեգակնային անկումն ու ամբարձումն են:
34 Զարմանալի զուգադիպութեամբ Եգիպտոսից այս աստղի (Sirius-ի) դիտումներով որոշուած տարուայ տեւողութիւնը (ի հետեւանք աստղի դիրքի եւ որոշ այլ բաների) եղել է հէնց 365.25 օր, այսինքն, ճիշդ այնքան, ինչքան Յուլեան տարուայ տեւողութիւնն է եղել դրանից շատ յետոյ: Սրա շնորհիւ էլ Եգիպտական 365-օրեայ շարժական տարին այս աստղի ծագման օրուայ նկատմամբ շրջան է կատարել 1460 տարում:
35 Հինգերորդ դարում այս տօնի ազդեցութեամբ արեւմտեան եկեղեցին Քրիստոսի ծննդեան օրը Յունուարի 6-ից տեղափոխեց Դեկտեմբերի 25-ը, որ սակայն չընդունուեց Հայոց եւ որոշ այլ արեւելեան եկեղեցիների կողմից:
38 Արեւը հորիզոնից 15 աստիճան վար լինելը արեգակնային ամբարձման դիտման համար անհրաժեշտ
պայման է: Սա կը լինի արեւածագից մօտ մէկ-երկու ժամ առաջ: Այս հաշուարկի մանրամասները տե՛ս Գրիգոր
Բրուտեան, Օրացոյց Հայոց, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1997, գրքի Յաւելուած Ա-ում, էջ 512 - 515:
39 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1985, թիւ Ա, էջ 51 - 57, թիւ Բ - Գ, էջ 72 - 80, տե՛ս նաեւ վերոնշեալ գրքում:
40 Այստեղ Յուլիսի 4 ամսաթիւը տրուած է ըստ Յուլեան (Հին) տոմարի հաշուարկի: Թէպէտ ն.Ք. 24-րդ դարում, բնականաբար, դեռ չկար Յուլեան օրացոյցը, այդուհանդերձ այդ դարաշրջանի ամսաթուերը եւս յաճախ (հիմնականում) տրւում են Յուլեան օրացոյցի հաշուով, քանի որ վերջինս շատ յարմար է տոմարական հաշիւների համար: Այս Յուլիսի 4-ին կը համապատասխանի մեր արդի (Գրիգորեան, կամ Նոր տոմարի) Յունիսի 14-ը: 41 Տե՛ս Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (նմանահանութիւնը Երեւան, 1984), ժամանակագրութիւն, էջ 1 - 7, 23:
42 Հարկ է այս տարեթիւը շտկել մէկ տարով: Ալիշանի կիրառածը այսպէս կոչուած տեխնիկական, կամ աստղագիտական տարեհաշուի համակարգն է: Իսկ պատմական, կամ ժամանակագրական տարեհաշուի համակարգը, որ նշւում է մ.թ.ա., կամ ն.Ք. ձեւով տարբերւում է աստղագիտականից մէկ տարով (աւելի է): Պատճառն այն է, որ պատմական տարեհաշւում բացակայում է 0 թուականը, իսկ աստղագիտականում կայ 0 թուական, եւ 0 թուից առաջուայ տարիները նշւում են «-» նշանով: Ըստ այսմ Ալիշանի տուածը -2492 թիւն է, որ = ն.Ք. 2493 թուին:
43 Տե՛ս ծանօթ. 42-ը: Որպէսզի իրաւունք ունենանք տարեթուերն իրարից հանելով կամ իրար գումարելով ժամանակամիջոցը որոշելու, հարկ է պատմական համակարգով տրուած թիւը վերածել աստղագիտական տարեհաշուի համակարգի ու նոր միայն կատարել հանման գործողութիւնը:
44 Թիւրիմացութեան տեղիք չտալու համար նշենք, որ խօսքն այստեղ վերաբերոմ է ոչ թէ քրիստոնէական աստուածաբանութեան մէջ Սուրբ Երրորդութեան Անձերից մէկին Հայր Աստծուն, այլ վաղ շրջանի դիցաբանութեանը յատուկ աստուածների հօր կերպարին: Օրինակ շումերական Էնլիլը, աքքադական Մարդուկը, լատինական Եուպիտերը, որի անունն իսկ բաղադրուած է Jovis եւ Pater բառերից եւ բուն նշանակում է «Հայր Յովիս»: Մանրամասն տե՛ս նաեւ Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին.
Հայոց օրացոյցն ու երկնային լուսատուները, «Էջմիածին» 1995, Ա, էջ 47 - 60:
45 Տե՛ս նոյն տեղում:
46 Մ. Չամչեանցը Հայկից Աղէքսանդր դնում է 59 տիրակալ, Խորենացու ցուցակը լրացնելով եւս 5 տիրակալներով (տե՛ս Մ.Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, ժամանակագրութիւն, էջ 22 - 35, Վենետիկ, 1784):
47 Այս հատուածի արդիւնքներին վերաբերող քննութիւնները տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզբն ու պատմական փաստերը, «Էջմիածին» 1996, թիւ Բ - Գ, էջ 144 - 155:
48 Նաւասարդի տօնի մասին մանրամասները տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հին Հայոց գլխաւոր տօնը, «Էջմիածին» 1995, թիւ Ժ - ԺԲ, էջ 130 - 153:
49 Ի դէպ, սա նաեւ շատ պարզ տրամաբանական բացատրութիւն է տալիս այն իրողութեանը, թէ ինչու երկնքի այդ մասում իրար մօտ առկայ են նոյնանուն եւ նոյնանման երկու համաստեղութիւններ: Ընդ որում, Սայլի (յատկապէս Միւս Սայլի) երկնքի բեւեռի շուրջ պտտուելն էլ լիովին զուգահեռ է կալի ընթացքում կալ անող սարքի (տուեալ դէպքում սայլի) անընդհատ շրջանային շարժմանը կալատեղում: 50 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Գրիգոր Մագիստրոսի տոմարական հանելուկն ու Արտաշիսեան վէպի հատուածը, «Էջմիածին» 1992, թիւ Դ - Ե, էջ 95 - 118:
51 Այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Նախահայկեան օրացոյցի կառուցուածքը, «Էջմիածին» 1996, թիւ ԺԲ, էջ 135 - 164:
52 Անշուշտ, խօսքը չի վերաբերում Հայկ պատմական անձի որդիներին, այլ վերաբերում է Հայկի կանոնականացուած կերպարին: Եւ սա շատ ներդաշնակ է աւանդական մտածողութեանը, ըստ որի հէքեաթներում միշտ թագաւորն ունենում է երեք որդի, որոնցից կրտսերն էլ լինում է փրկութիւն բերողը: Նոյը եւս ունէր երեք որդի, որոնցից կրտսերի Յաբեթի զարմից էլ սերում է Հայկը:

(Յօդօւծը լոյս է տեսել «Ռուբիկոն», 1/1, 1999, էջ 14 - 27, եւ 1/2, 2000, էջ 5-21:)