ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ

Գործունեությունը` Ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ

Բնակավայրը` Հայաստան

Հղումներ` hayernaysor.am
hy.wikipedia.org
www.encyclopedia.am
www.dnforum.am
hay-power.com
www.facebook.com

Իսկական անունը՝ Գարեգին Տեր-Հարությունյան Եղիշեի,
Նժդեհ ծածկանվան առաջին գրավոր հիշատակությունը 1906թ-ի սեպտեմբերի 27-ից է:

Ծնվ. 01.01.1886թ., գ. Կզնուտ (Նախիջևանի գավառ):
Մահ. 21.12.1955թ., ք. Վլադիմիր (Ռուսաստան):

Ռազմական, քաղաքական և պետական գործիչ,
գնդապետ,
հրապարակախոս,
փիլիսոփա:

1907թ ընդունվել է ՀՀԴ կուսակցություն, որից հեռացել է 1937թ-ին:

Սովորել է Նախիջևանի ռուսական 7-ամյա դպրոցում,
ապա՝ Թիֆլիսի ռուսական գիմնազիայում,
Ս. Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետում (1904-ին դուրս է եկել),
1907-ին ավարտել Սոֆիայի սպայական դպրոցը:

1909-ին Կովկասում ցարական ոստիկանությունը ձերբակալել է Նժդեհին (զենք տեղափոխելու համար):

1911-ին ազատվել է բանտից և մեկնել Բուլղարիա:

1912-ին Անդրանիկի հետ կազմակերպել է հայկական կամավորական վաշտ (270 զինվոր), որը բուլղարական բանակի շարքերում 1913-ին կռվել է Թուրքիայի դեմ, որի համար բուլղարիայի կառավարությունը Նժդեհին պարգևատրել է Սպայական խաչով:

1914-ին տեղափոխվել է Թիֆլիս, զինվորագրվել հայկական կամավորական շարժմանը, նշանակվել կամավորական 2-րդ զորաջոկատի հրամանատարի տեղակալ:

1916-ին անցել է Ալեքսանդրապոլ:

1918-ին մասնակցել է Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին (մայիսի 24-29):

ՀՀ (1918-20) հռչակման առաջին իսկ օրվանից զբաղվել է ազգային բանակի կազմավորման և ուսուցման գործով:

1919-ի օգոստից՝ Զանգեզուրում զինված ուժերի հրամանատար:

Զորավարական տաղանդը դրսևորվել է հատկապես 1919-ի նոյեմբերին Զանգեզուրի վրա հարձակման ժամանակ թուրք-թաթարական զորքերին կազմակերպված դիմադրություն ցույց տալիս:

Նժդեհը չի ընդունել Խորհրդային Ռուսաստանի և ՀՀ միջև 1920-ի օգոստոսի 10-ին կնքված համաձայնագիրը, որով Կարմիր բանակը գրավելու էր Ղարաբաղը, Զանգեզուրն ու Նախիջևանը, և շարունակել է պայքարը, իսկ հոկտեմբերի 10-ին Նժդեհի գլխավորությամբ սկսվել է համազանգեզուրյան ապստամբությունը:

Նոյեմբերի 21-ին Կարմիր բանակը պարտված հեռացել է Գորիսից:

1920-ի դեկտեմբերի 25-ին Նժդեհն ընտրվել է «Ինքնավար Սյունիքի» (Լեռնահայաստանի Հանրապետություն) սպարապետ՝ դիկտատորի լիազորություններով:

Նժդեհի գործունեությունը խափանել է Լեռնային Ղարաբաղի և Նախիջևանի հետ Զանգեզուրը ևս Ադրբեջանին հանձնելու բոլշևիկյան ծրագիրը:

1921-ի հուլիսին Զանգեզուրից անցել է Պարսկաստան, այնտեղից՝ Սոֆիա:

1932-34-ին բնակվել է ԱՄՆ-ում, որտեղ հիմնել է «Ցեղակրոն» շարժումը:

Երկրորդ աշխարհամարտի (1939-45) ժամանակ մասնակցել է գերմանական բանակում հայկական ազգային լեգեոն կազմավորելու գործին:

Երբ խորհրդային բանակը մտել է Բուլղարիա (1944), Նժդեհը կամավոր ներկայացել է խորհրդային ռազմական իշխանությանը, տեղափոխվել Մոսկվա, որտեղ 1944-ի նոյեմբերի 2- ին ձերբակալվել է, Երևանում դատապարտվել 25 տարվա բանտարկության:

1948-ին Երևանից տեղափոխել են Վլադիմիր ք-ի բանտ, որտեղ և մահացել է:

1983-ին աճյունը գաղտնի տեղափոխվել է Հայաստան և 1986-ին, Նժդեհի կտակի համաձայն, մի փոքր մասունք ամփոփվել է Խուստուփ լեռան լանջին, աճյունը՝ Սպիտակավոր Ս. Աստվածածին վանքում (ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Վերնաշեն գյուղի մոտ):

Տաթևի վանքի, որը եղել է Լեռնահայաստանի Հանրապետության ղեկավարի նստավայրը, բակում կանգնեցվել է (2003-ին) Նժդեհի հուշարձանը:

Նժդեհի անունով Երևանում կոչվել են հրապարակ, փողոց, մետրոպոլիտենի կայարան:

Երկեր.
Երկ., հ. 1-2, Ե., 2002: Հատընտիր, Ե., 2001:
Մեծ գաղափար (նորահայտ նյութեր), Ե., 2002:
Գրական երկեր, Ե., 2003:

Գրկանություն.
Ավո, Նժդեհ. Կեանքն ու գործունէութիւնը, Բեյրութ, 1968:
Առաքելյան Վ., Նժդեհ, Ե., 1989:
Գեվորգյան Վ., Լեռնահայաստանի հերոսամարտը (1919-1921), Ե., 1991:
Լալայան Մ., Գարեգին Նժդեհ (Կյանքը և գործունեությունը), Ե., 1995:
Ղազախեցյան Վ., Նժդեհը Ձանգեգուրում. 1920 թ. վերջ - 1921թ. հուլիս, Ե., 2001:
Գարեգին Նժդեհ, կենսագրական յաւելումներ, անտիպ գրութիւններ ու խորհրդածութիւևներ, Ե., 2005:
Ա. Սարգսյան, Փիլիսոփայականը և գաղափարականը Գ. Նժդեհի տեսական ժառանգության մեջ, Ե., 2011