ԱՔԼՈՐ ԳՐՈՂՆԵՐ - Վահան Գեւորգեան

ԱՔԱՂԱՂ
Բնիկ հայկական բառ է: Հնդեւրոպացիք աքաղաղը չէին ճանաչում: Առաջին անգամ հնդկաստանից եկավ: Նախ երևաց Հունաստանում և տարածվեց Եւրոպայում: Զանազան ազգեր տվին նրան զանազան անուններ, հույները կոչեցին «մարաստանցի», մար, պարսիկ, կռվող, բայց տրված անունների մեջ շատերը կազմված են «երգել, խոսել, կանչել» բայից, հայերենի մեջ արմատի կրկնությունը շատ հարմար է թռչունին:
Հր. Աճառյան

Աքաղաղը մշտազբաղ է, տարված իր աշխատանքով: Նա միշտ ձգտում է ավելին անել, քան կարող է անել: Ձեռնամուխ է լինում իր ուժերը գերազանցող խնդիրների: Երբ աքաղաղը տեսնում է , որ պարտություն է կրում, դառը հիասթափություն է ապրում: Աքաղաղը սիրում է միշտ մնալ ուշադրության կենտրոնում, որ իրեն միշտ նկատեն:
Սակայն աչքի ընկնելով, նա ավելի հաճելի է հասարակության մեջ, քան անձնական հարաբերություններում: Աքաղաղը մտածում է, որ ինքը միշտ իրավացի է և լավ գիտի թե ինչ է անում: Նա ոչ ոքի չի վստահում և հույսը դնում է իր վրա: Երբեմն այն տպավորությունն է ստեղծվում, թե նա ընդունակ չէ լուրջ գործերի, բայց այդպես չէ: Նա լի է անհեթեթ ու անիրագործելի մտահղացումներով, սիրում է իրեն հերոս ներկայացնել, բայց մնում է երազող: Նա վատնող է , հաճախ ծախսում է ողջ վաստակը, հաճախ կարող է աղքատանալ: Աքաղաղը բացսիրտ է, ասում է այն, ինչ մտածում է: Սակայն այդ շիտակությունը ուրիշների զգացմունքների ու թուլությունների նկատմամբ անտարբեր լինելուց է: Հարկավոր պահին նա քաջ է ու անվեհեր: Շատերը աքաղաղներին համարում են հետաքրքիր:
«Արևելքի ավանդապատում»


Կապիկ, Մուկ, ահա նախորդ դարագլխի տարիները: Այս նոր դարագլուխը Վիշապի տարին էր: Եթե հավատանք արևելքի ավանդություններին յուրաքանչյուր անձ՝ կին, թե' տղամարդ ծնվելով որոշակի տարվա մեջ կրում է այդ տարվա կենդանակերպի ազդեցությունները:

Ամեն անգամ, երբ անդրադառնում եմ մեր հին ու նոր գրականությանը, այն արարող անհատների նշանավոր աստղաբույլից ինքնատիպությամբ առանձնանում են մի քանիսը:Զարմանալիորեն նրանք ծնվել են նույն կենդանակերպի նշանի տակ:

Տարիներ շարունակ ընթերցելով, վերընթերցեկով նույն նշանի տակ ծնված արվեստագետների գործերը, նկատել եմ խառնվածքի նմանություն, ընտրած թեմաների ընդհանրություն:
Նրանք լինելով վառ անհատականություններ, երբեմն «չտեսնելու» են տվել միմյանց, ունեցել են իրարամերժ կարծիքներ՝ հաճախ նույն նշանով, մեկ այլ արվեստագետի մասին աննպաստ կարծիք են ունեցել , հետագայում մեղանչելով շեշտել են «մերժվածի» առավելությունները:

Տերյանը իր ժամանակին հակադրվում էր Վարուժանին: Կոստան Զարյանը՝ Չարենցին էր նույն «ծուռ հայելու» մեջ զննում: Վարուժանը ընդհարվեց Կ. Զարյանի հետ, հետագայում թուրքերը նրան էլ մորթեցին, երբ նոր-նոր պիտի «զուլալվեր», բայց այն ինչ չհասցրեց անել Վարուժանը փորձեց ավարտին հասցնել Եղիշե Չարենցը: Նրան էլ ճակատագիրը թույլ չտվեց: Չարենցն էլ զոհվեց, կամ՝ սպանվեց բանտի մութ խցի մեջ: Միայն Կոստան Զարյանը, որն ավելի բախտավոր էր այդ իմաստով, հետևողականորեն հասցրեց ավարտել հայ ժողովրդի նոր օրերի դյուցազնաերգությունը, մեր ազգային նկարագրի վիպերգությունը՝ Աբովյանից հետո, բնականաբար, իր ապրած ժամանակի շնչով ու լեզվով: Հայ գրականության այս հսկաները՝ Տերյան, Ռ. Սևակ, Չարենց, Կ. Զարյան, նախորդ դարի ամենահանրաճանաչ արվեստագետները, ծնվել են Աքաղաղի նշանի տակ: Արվեստագետներ, որոնց հասարակական դիրքը միշտ էլ եղել է ուշադրության կենտրոնում: Նրանք ժամանակին դարի վառ անհատականությունները դառնալով, կարևոր հետք են թողել գրականության պատմության մեջ, ոչ միայն իրենց ստեղծագործությամբ, այլև՝ իրենց մարդկային վառ նկարագրով: Այդ բույլի օժտվածները գրականության ասպարեզում եղել են առաջամարտիկներ, հարստացրել են արձակն ու պոեզիան իրենց ստեղծաործություններով:

Պերճ Պռոշյան, Գրիգոր Զոհրապ, Նիկոլ Աղբալյան, Ռուբեն Սևակ, Վահան Տերյան, Կոստան Զարյան, Եղիշե Չարենց, Վալտեր, Ռաֆայել Արամյաններ, Զորայր Խալափյան, Մուշեղ Գալշոյան, Լյուդվիգ Դուրյան, Լևոն Միրիջանյան, Թաթուլ Բոլորչյան, Հովհաննես Գրիգորյան, և դեռ էլի կան անհատներ, որոնք ծնվել են նույն նշանների տակ, ասենք օրինակ՝ Արտեմ Հարությունյան, Լևոն Տեր-Պետրոսյան: Վերը թվարկած անհատների շարքի նշանավորները, մեր գրականության ասպարեզում, ինչպես ասացինք՝ Տերյանը, Ռ. Սևակը, Զարյանը, Չարենցը ստեղծագործեցին անցած դարի արշալույսին:

Հին արևելքի լեգենդը պատմում է, որ Բուդայի կանչով ներկայացած կենդանիները ստացան իրենց բաժին նվերը: Տասերրորդը ի պատիվ աքաղաքի Բուդան անվանեց Աքաղաղի տարի: Վահան Տերյանը, Ռուբեն Սևակը, Կոստան Զարյանը ծնվել են նույն 1885 թվականին, դեռ ավելին, երեքն էլ նույն ամսվա (փետրվարի) Ջրհոսի նշանը ունեն: Եղիշե Չարենցը նրանցից փոքր էր տասներկու տարով, ծնվել էր մարտին, ձկան նշանի տակ:

Նա էլ, ինչպես Ռ. Սևակը, անցավ իր բաժին գողգոթան, երգեց ու մերժեց գրական հավակնոտ միջակությունն ու մարդկային թուլություններից սնունդ առած չարությունը: Հանուն ճշմարիտ գեղարվեստի անխնա «քահանեց» փառատենչ միջակություններին, դիպուկ ու սուր գրչով ծաղրեց բոլոր գրչակներին, դարձավ ժամանակի, դարի, երկրի ու աշխարհի լուսաբացները ավետող էպիկական երգիչը: Տերյանին ու Դուրյանին ամենուր փնտրող Չարենցը իր անհանդիստ ճակատագրով, շուրջը թանձրացող մռայլ մահաշունչ ամպերի կուտակումներից թեկուզ վհատված՝ չկորցրեց «Ոսկի երակը հնամյա ցեղի...»:

Տերյանը, Չարենցից ոչ պակաս կսկիծով ու տագնապով էր գրում «Երկիր Նաիրի» շարքի իր բանաստեղծությունները որոնցից մեկի մեջ Հայաստանին անվանում էր.

«Դու, յոթնապատիկ խոցված Տիրամայր...» Նման խոսքերով, Հայաստան աշխարհին՝ Տիրամոր պես յոթնապատիկ խոցված, ոչ մեկը չէր խիզախել համեմատել, առաջինը Տերյանն էր: Տիրամայրը իր զավակին տվեց Գողգոթայի խաչելությանը, ապա Հայաստան աշխարհի միլիոնավոր զավակները նահատակվեցին...

Կոստան Զարյանը ի տարբերություն Տերյանի ու Չարենցի ուղղակիորեն չի գրել ջարդի ու աղետի մասին, բայց նրան էլ է մտահոգել հայ ժողովրդի ճակատագիրը:
Նա տարագրության տարիներին միշտ փնտրել է հայ Ոգու նորանոր կողմնորո-շումները: Ջարդից հետո Կովկասահայերից առաջիններից մեկն էր, որ ապրեց օտարների միջավայրում, մնայուն կապեր հաստատելով օտար արվեստագետների հետ, միշտ էլ նպատակամղված, գիտակցորեն, փնտրել է հային ապրեցնող Ոգին:

«Հայ ազգի գոյության մեջ խորհուրդ կա, որը ողբերգությունից էլ ավելի ուժեղ է, և իր պատմական դերը պիտի կատարի: Ու մենք խեղճ ենք: Ոչ որովհետև անասելի ֆիզիկական տառապանքներ ենք կրած, եզների նման մորթված ենք, այլ որովհետև դարերից ի վեր կորցրած ենք այն՝ ինչը, որ արտահայտելու համար բառ իսկ չունենք, և' որ անվանած ենք անորոշաբար Ոգի: Հայ կյանքի համար, այսօր, ինչպես երեկ, Սարդարապատը փորձության դժվարին դաշտն է, Արարատը՝ լուսավորող գաղափարը»: Գրում էր Կոստան Զարյանը, և երբ Ոգին դառնում է ստեղծագործական ուժ, երբ նա վերածվում է կենդանի մարմնի: Ահա այդ տեսակ հային ու հայերով բնակեցված Հոգևոր երկիրն էին վերակերտում չորսն էլ: Նրանք հայ Ոգու մեկնիչները, ապրել են համարյա նույն մանկությունը: Տերյանը վաղ տարիքից կտրված հայրենի բնօրրանից, տեղափոխվում է Մոսկվա ուսանելու: Զարյանը «Բանկօօպը և մամութի ոսկորները» երկում նկարագրում է հանդիպումը իր մայրիկի մորաքրոջ որդու Ա. Շիրվանզադեի հետ:
Շիրվանզադեն, երբ Գոլովինսկի փողոցի վրա հանդիպում է Կոստանին ու նրա ավագ եղբորը հարցնում է.

-«Ի՞նչ է նորից վերադառնում ես Փարի՞զ:
-Այո, նորից վերադառնում եմ Փարիզ: Դասերս շարունակելու համար:
-Ի՞սկ ուր ես տանում փոքրիկին: (փոքրիկը Կոստանն էր)
-Հետս տանում եմ Փարիզ:
-Փարի՞զ խենթություն է:
-Մերոնք այդպես որոշեցին:

Գրողը գլուխը մյուս կողմը դարձրեց և երկար ու ծանր մտածեց:

-Այդ մարդը քո մայրիկիդ ազգականն է և գրքեր է գրում,- բացատրեց եղբայրս»: Ահա Կոստանի մանկական հուշերից զատված կարևոր պատկերը, երբ վիպասանը լսեց, որ տղեկին կտրելով մորից ու հարազատներից տանում են օտարություն՝ նախ զարմացավ և զայրույթը, ցավը թաքցնելու նպատակով գլուխը թեքեց: Մանուկ հասակում երեխային առանց ծնողների, կտրելով միջավայրից ու օտարություն տանելով, մարդիկ անգիտակցորեն մանկան աշխարհը ձևախախտում են:

Բնականաբար պատահական չէր Հակոբ Օշականի թևավոր խոսքը, «Եղեռնից փրկված ու որբանոցներում հասակ առնող սերունդը դատապարտված էր անժամկետ դանդաղ եղեռնի»: Երկարաժամկետ, անվախճան, ապրողի հետ անվերջ ապրող այդ քստմնելի տեսարանները անհետևանք չէին մնալու: Տերյանը ջարդերին ականատես չէր, կոտորածի ու ջարդի տարիներին նա տաճկաստանի տարածքներից հեռու էր: Թերևս Սևակը, Չարենցը, ու մասամբ Կ. Զարյանը միայն ապրեցին ականատեսի ողջ ողբերդությունը: Չարենցի ստեղծագործություններում ավելի ցցուն ու եղկելի երևաց ջարդն ու կոտորածը: Նա բազմիցս անդրադարձավ ջարդին: Բայց ավելի լավ է չշտապենք: Նրանց մանկությունը ինչպես տեսանք. լի էր որբի ու տարագրվածին բաժին հասած անակնկալներով: Մեկի մայրը չկար՝ Տերյան: Մյուսի՝ Զարյանի մայրը կար, բայց ծովերով ու լեռներով նա մորից զատված էր: Չարենցն էլ գտնվում էր արհավիքների խառնարանում իր գրչով հավերժացած Արարատի պես անհաս դարձած՝ Ղարսում, ուր աշխարհի հզորները՝ բռնաբարելով փորձում էին լլկել հայի ոգին, պարտադրելով նրան պարտության:

1899 թվականի աշնանը Տերյանը արդեն Մոսկվայում էր, ուր հանձնելով քննությունները միանգամից դառնում է ճեմարանի երրորդ դասարանի սան: Հայրը՝ Տեր Սուքիասը Գանձայի քահանան էր: Նա գիտեր ուսման հարգը և չորս զավակներից կրտսերին՝ Վահանին էլ հասցնելով Մոսկվա իր ծնողի պարտականությունը համարեց կատարված: Հետագայում Վահանի բոլոր երեք եղբայրներն էլ գրեցին հուշեր վաղ մանկության տարիների մասին:

Պոետի եղբայրներից ավագը՝ Ղազարը հայ գրականության մեջ ոչ անհայտ անուն էր: «Գյուղի ցավերից» պատմվածքների հեղինակ Ջավախեցին, մյուսը՝ Արամը Ստեփան Շահումյանի դասընկերն էր, Վահանը թիֆլիսում եղած ժամանակ եղբոր միջոցով ծանոթացավ Շահումյանի հետ:

Ներսես եղբայրն էլ իր կյանքի մայրամուտին գրեց հուշեր Վահանի մասին: Դժբախտաբար այդ հուշերը մինչև օրս չեն տպագրվել: Տերյանի երեք եղբայրներն էլ կարևոր դեր են խաղացել բանաստեղծի աշխարհայացքի ձևավորման վրա: Ճեմարանի հինգերրորդ դասարանից սկսած Տերյանը մի խումբ դասընկերների հետ հրատարակում է «Հույս» ձեռագիր հանդեսը: Ձեռագիր հանդեսը երկու տարի շարունակ լույս է տեսնում:

Հետաքրքրությունը գրական հանդեսի նկատմամբ գնալով այնքան է մեծանում, որ ճեմարանի տեսչությունը անախորժ դիպվածներից խուսափելու նպատակով պրոֆեսոր Խալաթյանին նշանակում են հանդեսի գրաքննիչ: Նույն տարիներին Տերյանը հմտանում է հին հունարենին: Թարգմանում է Տոր Լանգեի օգնությամբ «Իֆիգենիան»: Տերյանի մտերիմների հուշերում առանձնահատուկ տեղ է գրավում նրա անհատական աշխարհը հուզող և նրա սիրո երգերի աղբյուր հանդիսացող դեմքերն ու դեպքերը: Ընկերների հարևանությամբ ապրող հրապուրիչ էստինուհին Տերյանի վաղ շրջանի սերերից մեկն էր, որի շնորհիվ էլ ծնվեց բոլորիս ծանոթ «էստոնական երգ» բանաստեղծությունը: Այդ օրերի սիրերգերի լիրիկական կերպարներից էր նաև ճեմարանի տեսուչի դուստր Աննան , որին Տերյանը անվանում էր Նույրա: Այդ շարքի բանաստեղծությունների տետրի վրա Տերյանը գրել էր աղջկա անունը հակառակ տառադարձությամբ՝ Արյուն: Հեց այդ տետրն էլ նա տվեց Ավ. Իսահակյանին ընթերցելու: Իսահակյանը հետագայում իր հուշերում գրել է այդ մասին հետևյալը.

Մի երեկո Վահանի ընկերը Պավլո Մակիցյանը ինձ ասաց, թե Վահանը բանաստեղծություններ է գրում: Ես արդեն գուշակում էի այդ: Վահանը կարմրելով ուրացավ, բայց պնդումիս վրա զիճեց և սեղանի վրա դրեց մի տետրակ՝ սև կալենկորով կազմած, որի վրա դանակով փորագրված էր «Արյուն» բառը: Զարմանքով գոչեցի, -«Ի՞նչ միթե արյան երգեր ես գրում»: Ընկերը ծիծաղեց և մատով ցույց տվեց, որ հակառակ կողմից կարդամ: Նույրան իրական աղջիկ էր և փոխադարձաբար սիրում էր Տերյանին:

Տերյանը կարևոր նշանակություն էր տալիս առաջին տպավորությանը: Բնազդորեն առաջացած համակրանքը կամ հակակրանքը վճռորոշ էր դառնում անձի հետ հետագա հարաբերություններում: Աննետային գրած բազմաթիվ նամակներից մեկում գրում է.«Առաջին տպավորությունն ինձ համար ունի եթե ոչ վճռական, ապա համենայն դեպս, հսկայական նշանակություն...», «Շատ անգամ... ստանում եմ որոշակի ընդհանուր տպավորություն, որը ինչպես նկատել եմ, մեծ մասամբ հանդիսանում է հետագա հարաբերությունները որոշող»:

Տերյանը բազմիցս հրապուրվել է անգամ իրեն անծանոթ կանացով: Ոգեշնչված գրել է հրաշալի բանաստեղծություններ:

1907 թվականին Տերյանը գրում էր իր ընկերոջը Օ. Օհանջանյանին. «Քաղցր է ունենալ մի մարդ, որ կարող է հասկանալ քեզ, որի կրծքին կարող ես լալ կյանքիդ չիրականացած երազներիդ, մոլորություններիդ ու հույսերիդ ողջ դառնությունը»: Կին-բարեկամ ունենալու ձգտումը, անընդհատ հրապուրվելու, թեկուզ ամոթխած եռանդը, որը հավանաբար բխում էր սոցալական վիճակից, ծայրը ծայրին հասցնելու այդ չարաբաստիկ նույթական անապահով վիճակը ավելի էին սրում նուրբ հոգու տեր բանաստեղծի ինքնասիրությունը:

Տրամաբանական էր դառնում միշտ մոր նման մեկին ունենալ կողքին, որին կարող էր ավելի ազատորեն խոստովանել ապրումներն ու հոգեկան տագնապները: Այդպիսի մեկը հավանաբար Տերյանի կինն էր, Սուսաննան: Նա ոչ միայն չէր խանդում, դեռ ավելի կարծես թե գիտակցորեն խրախուսում էր Տերյանին: Ամեն մի նոր հանդիպում ու ծանոթություն մի չքնաղի հետ նոր երգի աղբյուր էր Տերյանի համար: Սուսաննան գրում էր, որ ինքը խոչնդոտ չի հանդիսանում Վահանին,- որովհետև ամեն մի նոր հանդիպում նոր երգ է բերում:

Տերյանը մտերիմներին գրած նամակներում շատ անգամ է ակնարկել, որ սիրտը գերված է ու ինքն էլ հրապուրված է, ահա այդ բազմաթիվ նամակներից մեկը գրված 1913 թվականին Ստավրապոլից ընկերոջը՝ Խանզադյսնին.

«Սիրելի Ցոլակ... մի աղջիկ կար, մի փոքրիկ իշխանուհի 15-16 տարեկան գինազիստուհի, որն ինձ համբուրում էր և սիրում և ես նրա «առիթով» դրեցի այս տողերը.

Այս հին ու նոր գրքերի վրա կորացած
Չըտեսա ես, չըտեսա, որ գարուն է նոր
...Տես ինչպես եմ հոգնել ես այս գրքերից հին ու նոր,
Խոսքերից այս իմաստուն, գիտուններից բյուր,
Ժպտա, անգին, ժըպիտըդ խոր գրքերից խոր,
Խնդությունդ ամոքիչ, զրույցդ աղբյուր,
Քո համբույրը գարնանային, իմաստուն է ավելի,
Քան գիտունները այս խոժոռ, գրքերն այս մթին.»
Շատ էին նրանք Տերյանին հրապուրող աղջիկներն ու կանայք: Նրա քնարական հերոսուհիներից էր նաև Մարգո Շահխաթունին, որի հիշողության մեջ անջնջելի էր մնացել պոետի հետ իր հանդիպումների բոլոր մանրամասները: Նրան էր նվիրված հետևյալ բանաստեղծությունը.
Ափսոս չէ Մարգո, այս երեկոն,
Երբ հազիվ են մեզ թողել մենակ,
Երբ քեզ է պարզած հոգիս համակ...

Հետագայում այնքան է խորանում Մարգոյի հրապույրը, որ Տերյանը շարունակում է գրել մի քանի բանաստեղծություններ բարակիրան, նուշե աչքերով Մարգոյին նվիրված ահա ևս մեկ քառատող.

Տեսնում ես Մարգո ինչպես արագ
Անցավ բոլորը և դարձավ հուշ
Այժմ ով է ասա գրկում զգույշ
Իրանդ այնքան, այնքան բարակ,
Արբեցած փայլով աչքերիդ նուշ:
Մարգոն հետագայում, երբ ամուսնացավ, Տերյանը նրա անունը թաքցրեց, հրատա-րակված գրքի մեջ առաջին տողը վերափոխեց. «Տեսնում ես, որքան , որքան արագ»:

Տերյանի կողմից գովերգվելու բախտին է արժանացել Ռոմանոս Մելիքյանի այրին՝ երգչուհի Բաբալյանը, Հովհաննես Թումանյանի դուստրը Նվարդը: Տերյանը խորա-պես ներշնչվել է ոչ միայն այն իրական աղջիկներով ու կանանցով, որոնց հետ նա անձամբ է առնչվել, սիրել է ու փոխադարձաբար սիրվել, այլ՝ անգամ եղել են դեպքեր, երբ դեռ չճանաչած հափշտակվել ու գերվել է մեկով, որի հասցեին դրվատանքի խոսքեր են ասել իր մոտիկ ընկերները:Նա անհամբեր սպասում էր իր ընկերոջ բանտից ազատ արձակվելուն , որ միասին գնային ու ինքը բանաստեղծը խոստովան-վում է, որ խոնարհվելու է Օնիկ Օհանջանյանի քրոջ՝ Հռիփսիկի առաջ, սիրո աղոթքը շուրթերին: Նրա հրապուրանքներից մեկն էր նաև իր մյուս ընկերոջ՝ Աշոտ Հովհան-նիսյանի մորեղբոր աղջիկը՝ Անթառամ Միսկարյանը: Գրական աշխարհին հայտնի այդ մտերմությունը շարունակվել է շուրջ ութ տարի, մինչև Տերյանի մահը: Բազմաթիվ են նամակներ գրված Աննետային, անգամ նրա փոքր քրոջը՝ Մարթային: Բոլոր նամակներն էլ գրված են ռուսերեն, Տերյանը ազատ տիրապետում էր ռուսերե-նին, իսկ աղջիկները չգիտեին իրենց մայրենի լեզուն: Անթառամ Միսկարյանի հետ ծանոթանալու պահին Տերյանը Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական բաժնի ուսանող էր: Մինչ համալսարանում ուսանող դառնալը Տերյանը արդեն Լազարյան ճեմարանում սովորել էր մի քանի արևելյան լեզուներ: Տերյանի մշտական սիրո առարկան ոչ միայն դեղեցիկ կանայք ու աղջիկներն էին, այլ նաև գիրն ու գեղեցիկ գրականությունը: Ավ. Իսահակյանը պատմում է, թե ինչպես 1906 թվականին Գանձայում միասին անցկացրած օրերին Վահանը «սրտի ձայնով» արտասանել է Իսահակյանի համար չքնաղ հատվածներ համաշխարհային և հայկական քնարից: Պոետի ընկերներից Քարամյանը իր հուշերում գրում էր, որ Տերյանը «երբ մեզանից որևէ մեկի ձեռքին մի նոր գիրք էր տեսնում թախանձագին խնդրում էր, որ առաջինը ինքը կարդա:
Մի անգամ տեսնելով Պոլսից նոր ստացած Պեշիկթաշլյանի և Սիպիլի բանաստեղծությունները տարավ և երկու օր հետո վերադաձրեց: Երկու օրում անգիր էր սովորել Սիպիլի «Ամպը», «Խունկը» և այլ բազմաթիվ բանաստեղծությունները, իսկ Դուրյանի բանաստեղծությունները ծայր ի ծայր անգիր գիտեր»:

Այստեղ վկայությունը կրկին հերքում է այն թույր կարծիքը թե իբր Տերյանը անբարենպաստ կարծիք ուներ ամբողջ արևմտահայ գրականության մասին: Իրականում Թե Դուրյանը, թե Պեշիկթաշլյանը և մյուս արևմտահայ դասական պոետների գործերը միշտ էլ սիրով ուսումնասիրում էր: Անգամ աննպաստ դիրքորոշում ունենալով Դաշնակցական կուսակցության հանդեպ նա իր ժամանակին օգնել է, որ բանտից ազատվեն դաշնակցական նշանավոր գործիչները, որոնց 1918 թվականին պիտի գնդակահարեին:
Հովսեփ Թադևոսյանը իր հուշերում պատմում է, որ Հայրիկ Եղիազարյանի հետ միասին իրենք այդ խառնակ օրերին դիմել են Հայկական Կոմիսարիատին, ուր այդ պահին միայն Վահան Տերյանն էր: Տերյանի վեհանձն ու թանկագին միջամտությունը տալիս է ցանկալի արդյունք: Զավրիևը և Ա. Չիլինգարյանը փրկվում են ստույգ մահից: Նրանց իր օգնությամբ Տերյանը մեծ ծառայություն է մատուցում: Տերյանը սիրո երգերից հետո, փոքր ուշացումով գրում է հայրենասիրական երգեր խորը հուզականությամբ, նույն սիրո երգերի չափ անկեղծ ու անմիջական: Հանուն հայ մշակույթի, հանուն հայ գրականության զարգացման նա կրեց բազմաթիվ բարոյական ու նյութական զրկանքներ.

Չեմ դավաճանի ես իմ Նվարդին,
Որքան էլ դյութես, օ Շամիրամ...

Տերյանի «Նաիրյան երգերի» քնարական հերոսը չարքաշ հայ գյուղացին էր, որի երգերի թախիծն ու տխրությունը միշտ էլ մտատանջում էր բանաստեղծին: Ավետիք. Իսահակյանի վկայությամբ նա մի անգամ իր հայրենի Գանձայում հույրնկալած վարպետին ասել էր. «Նայիր, ինչ տխուր աչքեր ունեն մեր գյուղացիները, ինչ մտահոգ դեմքեր, արևով, անձրևով այրված ու բովված, դառը աղքատություն է կաթում վրաներից, դարերի տառապանքն է խոսում նրանց բերանով... Շատ եմ սիրում իմ բարձրագահ հայրենիքը և նրա խոնարհ ժողովրդին, որ աշխատում է ու երազում, տնքում է ու երգում»:

Օ՜ հայրենիք՝ դառն ու անուշ...
Չըշլացա խնդուն փառքիդ
Անցյալ ու հին փառքով երբեք.-
Սիրեցի հեզ անքեն հոգիդ
Եվ երգերդ մեղմ ու բեկբեկ,
Խեղճությունդ խավար ու լուռ,
Աղոթքներդ դառն ու ցավոտ,
Զանգակներիդ զարկը՝ տխուր
Եվ խուղերիդ լույսերն աղոտ...

Տերյանը հայ պոեզիայի չափածո խոսքի ռիթմի հարստացման բնագավառում մեծ դեր խաղաց:

Նա կատարելագործեց սոնետի, գազելի տեսակները, ավելացրեց ու ներմուծեց նոր տարատեսակ տրիոլետը: Տերյանից հետո ոճական վայելչության պահանջը խիստ ուժեղացավ:
Հեռավոր Օրենբուրդում ուր հարկադրաբար ծանր հյուծված հիվանդ Տերյանին իջեցրել էին գնացքից ու ձյուն ձմեռով տեղավորել հույրընկալող Գրիշկովսկայա փողոցի տանը ու այդ ժամանակ վարձով ապրում էին Կոստանդին Օհանյանն ու իր կինը՝ Վիքիլյան Մարգարիտը:

-Կոստանդինը տանը չէր, երբ Անահիտը առաջին անգամ մեզ մոտ եկավ,- պատմում է Մարգարիտը : Անսպասելի հյուրն իր վիշտը կիսեց. ամուսինը ռազմասանիտարական վագոնում է, նա ծանր հիվանդ է, ճանապարհն անմիջապես շարունակել չի կարող ստիպված պիտի որոշ ժամանակ մնան Օրենբուրգում: Հարկավոր էր գտնել հիվանդի համար հարմար բնակարան: Մարգարիտան առաջարկում է իր ու ամուսնու վարձած բնակարանը ավելացնելով, որ իր ամուսինը նույնը կաներ,չէ որ Տերյանի պոեզիան այդ տարիներին բոլորն էին կարդում:

-Մենք,- շարունակում է Մարգարիտ Օհանյան-Վեքիլյանը ապրում էինք օրենբուրգ-յան հայտնի հրուշակագործ Ուվարովի տանը: Հրուշակագործը փախել էր հեղափո-խությունից, տունը լրիվ մեր տնօրինությանն էր մնացել:

Մեռնող պոետին մի քիչ ուրախացնելու համար երկու կանայք արել են հնարավորը: Տերյանի կինը հրաշալի դաշնամուր էր նվադում: Կնոջ՝ Անահիտ Տերյանի պատմածով երգն ու մեղեդին մոգական ազդեցություն էր ունենում Տերյանի հոգում: Նույնիսկ մահվանից մի քանի ժամ առաջ Անահիտը կատարում է ամուսնու ցանկությունը նվագելով իր սիրած մեղեդիները: Վերջին տողերն էլ այդ օրերին թղթին հանձնած պոետը գրում է.

Պարում են, երգում վետվետում,
Սահում ենք եթեր առ եթեր,
Գուցե վաղն իսկ կարդաս թերթերում,
Եվ ժպտաս՝ «հանգավ ի տեր»...
Այս երգի ստեղծման պահից մի երկու օր անց թերթերը հրապարակում են Տերյանի մահվան գուժը, որն հակառակ Տերյանի ասածի ոչ թե «ժպիտ», այլ անհուն ու անփարատելի վիշտ պատճառեց հայ ժողովրդին:

Վահան Գեւորգեան