ՆՈԲԵԼՅԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿԸ ԵՎ ՄԵՆՔ... ՀԱՅԵՐՍ

Նոբելյան մրցանակը գիտության ոլորտում տրվող աշխարհի ամենահեղինակավոր մրցանակն է, որին արժանանալը, հասկանալի է, հասարակ գործ չէ: Այդ մրցանակի տրման արարողակարգի համաձայն, Նոբելյան կոմիտեի հաստատած կարգով հատուկ լիազորված անձիք եւ հաստատություններ, ըստ մասնագիտությունների, առաջադրում են տարվա լավագույն արդյունքներն արձանագրած (կամ ճանաչված) թեկնածուներին, ապա փակ—գաղտնի քվեարկությամբ որոշվում է դափնեկիրը: Ասում են, արդյունքները հրապարակելուց հետո քվեաթերթիկները ոչնչացվում են, եւ ում, ինչպես քվեարկելը մնում է գաղտնի:

Վերջին շրջանում, սակայն, երբ Նոբելյան մրցանակի իրական հավակնորդների ցանկում հայտնվել է Դուբնայի հայտնի ինստիտուտի հայազգի գիտնական Յուրի Հովհաննիսյանը, ռուսական մամուլը գրում է, որ Նոբելյան մրցանակի մենաշնորհը վերցրել է ԱՄՆ-ը, եւ առանց նրա միջամտության, ոչինչ չի որոշվում: Եթե դա իսկապես այդպես է, տխուր է: Մի բան փաստ է, սակայն, որ վերջին տարիներին տրված մրցանակների շուրջ 80%-ը բաժին է ընկնում ամերիկացի գիտնականներին:

Իսկ Յուրի Հովհաննիսյանը հիրավի լուրջ գիտնական է, ատոմի միջուկի փորձարար ֆիզիկոս, սինթեզել է Մենդելեեւի պարբերական համակարգի վերջին ծանր տարրերը, 112—118 կարգահամարներով, ծանր լիցքավորված մասնիկների արագացուցիչների ֆիզիկայի ու տեխնիկայի հիմնադիրներից է:

Նոբելյան մրցանակի մասին մեր զրույցն սկսեցինք Յուրի Հովհաննիսյանից, որի գործերին դեռ կանդրադառնանք, որովհետեւ նա այսօր էլ շարունակում է մնալ այդ մրցանակի իրական հավակնորդներից մեկը, բայց Նոբելյան մրցանակի առնչությամբ հայ գիտնականների անունները շոշափվել են ավելի վաղ ժամանակներից:

Սկսենք սկզբից:

* * * *


Առաջին հայ գիտնականը, որ 9 անգամ առաջադրվել է Նոբելյան մրցանակի, քիմիկոս Լուիջի Ջակոմո (Հակոբ) Չամիչյանն է: Չամիչյանը լուսաքիմիայի հիմնադիրներից է, առաջիններից մեկն է ուսումնասիրել արեգակնային էներգիան լուսաքիմիական ռեակցիաներով վառելանյութի նոր տեսակի վերածելու հնարավորությունները: Նրան է պատկանում «արեգակնային էներգիայի պահածո» (այդպես է կոչվում ածուխը) արտահայտությունը նոր որակի էներգիայով փոխարինելու գաղափարը: Չամիչյանն առաջարկել է արհեստական լուսաքիմիական ռեակցիաներով նոր վառելանյութի (օրինակ, երկհիդրոֆոսֆատների) արտադրության եղանակ, որը միանգամից կարող է լուծել 2 խոշոր խնդիր, էներգետիկայի եւ շրջակա միջավայրի պահպանության:

Չամիչյան ազգանվան իտալերեն գրության ձեւը, Ciamician (Չամիչան), հազիվ թե անտեղյակին որեւէ բան ասի նրա հայ լինելու մասին: Սակայն Լուիջի Ջակոմո Չամիչյանը հայտնի պատմաբան Միքայել Չամչյանի զարմիկն է, զտարյուն հայորդի, որ ծնվել է Իտալիայի Տրիեստ քաղաքում, 1857-ին, եւ փառք ու պատիվ բերել իտալական քիմիական գիտությանը:

Չամիչյան ընտանիքը Տրիեստ, որտեղ այն ժամանակ եղել է ծաղկող հայ համայնք, տեղափոխվել է Կոստանդնուպոլսից` 1850-ին, Մխիթարյան մի եպիսկոպոսի գլխավորությամբ:

Ջակոմոն նախ սովորել է Տրիեստի դպրոցում եւ հրապուրվել քիմիայով ու բնական գիտություններով: 1874-ին տեղափոխվել է Վիեննայի պոլիտեխնիկական ինստիտուտ, սովորել է նաեւ Վիեննայի համալսարանում, 1880-ին ավարտել է Հեսսենի համալսարանի դիպլոմով:

Չամիչյանը 1887-ին շահել է Լինչեի թագավորական ակադեմիայի (աշխարհի հնագույն գիտական ընկերություններից է, գործում է 1603 թ-ից) մրցանակը: Հետագայում նա դարձել է այդ եւ Իտալիայի ազգային ու երկրի մյուս ակադեմիաների անդամ, Ֆրանսիայի, Պրուսիայի, Բավարիայի, Շվեդիայի, Սանկտ Պետերբուրգի եւ այլ ակադեմիաների, եվրոպական մի շարք երկրների ու ԱՄՆ-ի քիմիական ընկերությունների անդամ եւ պատվավոր անդամ: Ընտրվել է Իտալիայի Կիրառական եւ ընդհանուր քիմիայի ընկերության նախագահ, 1910 թ-ին, նաեւ երկրի Սենատի անդամ եւ մեծ նպաստ է բերել Իտալիայում գիտության զարգացմանը, նպաստելով համապատասխան օրենքների ընդունմանը:

1912 թ-ին Նյու Յորքում հրավիրված Կիրառական քիմիայի միջազգային գիտաժողովում Չամիչյանը հանդես է եկել «Ապագայի լուսաքիմիան» ուղերձով, որտեղ մասնավորապես ասված է. «Եթե ոչ հեռավոր ապագայում ածխի պաշարները սպառվեն, քաղաքակրթությունը չպիտի տարակուսի, որ կյանքը կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Արեգակը լուսավորում է: Ածխի վրա հիմանված սեւ ու նյարդային քաղաքակրթությունը կարելի է փոխարինել Արեգակի մաքուր էներգիայի օգտագործման վրա հիմնված խաղաղ ու անվտանգ քաղաքակրթությամբ»:

Իտալիայի կառավարությունը Չամիչյանի կիսանդրին կանգնեցրել է Բոլոնիայի համալսարանի առջեւ, նրա անունով է կոչվել Տրիեստի հայկական փողոցը (1922 թ-ին), ինչպես նաեւ Բոլոնիայի քիմիական ինստիտուտը, որ կառուցվել է Չամիչյանի մտահղացմամբ: Թերեւս, շատ ավելի կարեւոր է, որ 1979-ին Իտալիայի Քիմիական ընկերության օրգանական քիմիայի բաժանմունքը սահմանել է Չամիչյանի անվան ամենամյա մրցանակ, երիտասարդ գիտնականների համար: Իսկ 2007-ի սեպտեմբերի 16-18-ին Բոլոնիայի համալսարանի Ջակոմո Չամիչյանի անվան քիմիական բաժանմունքը հրավիրել է գիտաժողով, գիտնականի ծննդյան 150-ամյակի առթիվ եւ դա ոչ միայն պատշաճը մատուցելու վաստակաշատ գիտնականի հիշատակին, այլեւ մեկ անգամ եւս ընդգծելու նրա գիտական ներդրման` «Կանաչ քիմիայի» կարեւորությունը նաեւ այսօր:

Չամիչյանն իր աշխատանքային գործունեությունն սկսել է հայտնի քիմիկոս Ստանիսլաո Կաննիցարոյի (1826-1910թթ.) լաբորատորիայում, որտեղ նա հանդիպել է իր ապագա գործընկերոջը, Պաոլո Զիլբերին (1851-1932թթ.): Վերջինիս հետ նա հրատարակել է շուրջ 50 գիտական հոդվածներ, նախ, Պադուայի, ապա« Բոլոնիայի համալսարաններում: Վերջինս աշխարհի հնագույն համալսարաններից է, որն անընդմեջ գործում է 1088թ-ից, իսկ Չամիչյանն այդ համալսարանի պրոֆեսոր էր (1889-1922թթ.):

Չամիչյանը 9 անգամ ներկայացվել է Նոբելյան մրցանակի, 2 անգամ, ժամանակի ամենախոշոր քիմիկոս, Նոբելյան մրցանակի կրկնակի դափնեկիր Էմիլ Ֆիշերի կողմից, եւ չի արժանացել, մրցանակին: Մասնավորապես, 1914 թ-ին Նոբելյան մրցանակ ստացել է ամերիկացի Թեոդոր Վիլյամ Ռիչարդը (առաջին ամերիկացին)« «Քիմիական տարրերի ատոմական կշիռների ճշգրիտ որոշման» եղանակի մշակման համար, որը Չամիչյանից ընդամենը 1 ձայն է (6:5) ավելի ստացել:

Չամիչյանին հաջողվել է բույսերի վրա տարբեր նյութերի ազդեցությամբ խթանել նրանցում գլիկոզիդների, եգիպտացորենում, սալիցինի առաջացումը, նյութեր, որոնք սովորական պայմաններում չեն առաջանում: Այսինքն, Չամիչյանը մոտ 100 տարի առաջ դրել է նաեւ կենսատեխնոլոգիայի հիմքերը: Նրան հաջողվել է արհեստական լուսաքիմիայով սինթեզել նաեւ բարձր ներքին էներգիայով օժտված նյութեր, որոնք ունեն այրման մեծ ջերմություն:

Այս հիմնախնդիրը խիստ արդիական է նաեւ այսօր, որովհետեւ Արեգակից Երկիր հասնող էներգիայի քանակը մոտ 10.000 անգամ գերազանցում է էներգիայի ներկայիս համաշխարհային պահանջարկը: Պետք է ընդամենը սովորել բարձրացնել բուսասինթեզի նպատակով նրա օգտագործման օգգ-ն եւ կազմակերպել բուսական վառելանյութի մեծ քանակների արտադրություն:

Չամիչյանն առաջարկել է մոլորակի առատ բուսականությամբ վայրերում լուսասինթեզը թողնել բույսերին, իսկ անապատներում, որտեղ ավելի շոգ է, եւ արեւն ավելի սաստիկ ու տեւական է, կազմակերպել ավելի մեծ ներքին էներգիայով միացություններ սինթեզող բույսերի արհեստական արտադրություն, առանց խողովակների ու ծխի: Չամիչյանը համոզված էր, որ քանի դեռ Արեգակը Երկիր է ճառագայթում հսկայական քանակով էներգիա, այստեղ էներգետիկ ճգնաժամ լինել չի կարող:

Այս ամենը, ինչպես տեսնում ենք, ներկայիս գլոբալ տաքացման եւ հանածո վառելիքի պաշարների կտրուկ նվազման սպառնալիքի պայմաններում ոչ միայն հույժ արդիական է, այլեւ այլընտրական էներգիայի ստացման իրական հնարավորություն, ուստի այսօր նույնպես այն ուշադրության առաջին պլանում է եւ այնքան կմնա այդպիսին, քանի դեռ այդ հարցերի արմատական լուծումը չի գտնվել:

Չամիչյանն զբաղվել է նաեւ դասական քիմիայի հարցերով, որոնք շատ կարեւոր են քիմիայի զարգացման համար. մասնավորապես, նա կարեւոր տվյալներ է ստացել սպեկտրոսկոպիայի, բնական նյութերի քիմիայի եւ օրգանական լուսաքիմիայի ոլորտներում:

Դեռեւս 24 տարեկանում Չամիչյանը պարզել է, որ պիրոլները (ոսկրայուղ կամ դիպելնավթ) քլորոֆիլի բաղադրիչ են, երկրորդային ամին պարունակող օղակավոր կառույցներ: Ստացել է պիրոլի մի շարք ածանցյալներ: 1885 թ-ին Զիլբերի հետ ստացել է տետրայոդպիրոլ, (C=J)4NH4, որն ունի ուժեղ վարակասպան հատկություն. այդ միացությունն անվանել են «յոդոլ» եւ պատենտավորել, որի պատրաստուկը ցայսօր օգտագործվում է որպես յոդոֆորմի փոխարինիչ:

Չամիչյանը որոշել է մի շարք բույսերից (մեխակ, ամերիկյան դափնի, մաղադանոս, նեխուր եւ այլն) ստացված եթերայուղերի բաղադրությունը եւ եկել է այն եզրակացության, որ օրգանական քիմիայի ապագան նրա կենսաբանական կիրառությունն է: Բացահայտել է, որ ամինաթթուների ներմուծումը բույսի մեջ խթանում է ալկալոիդների արտադրությունը: Իսկ ալկալոիդները, օրինակ, կոֆեինը, թեոբրոմը եւ այլն, բարձրացնում են քլորոֆիլի ակտիվությունը եւ առաջ բերում բջջանյութի գերարտադրություն: Այսինքն, ալկալոիդները բույսերում խաղում են այն դերը, ինչը հորմոններն ունեն կենդանական բջիջներում:

Օրգանական լուսաքիմիայի ոլորտում Չամիչյանը Զիլբերի հետ 1899-1913թթ-ներին հետազոտել է բույսերում լույսի ազդեցությամբ տեղի ունեցող բազմաթիվ ռեակցիաներ:

Այդ ուսումնասիրությունները բացել են քիմիայի նոր ոլորտներ, դարձել լուսաքիմիայի, որպես նոր գիտության հիմքը:

Չամիչյանին եւ Զիլբերին դասել են հանրահայտ գիտնականներ Ժոզեֆ Լուի Գեյ-Լյուսակի, Լուի Ժակ Թենարի, Կատո Մաքսիմիլիան Գուլդբերգի եւ Պիտեր Վաագեի, Յուստուս Ֆոն Լիբիխի եւ Ֆրիդրիխ Վելերի, Պիեռ եւ Մարի-Սկլադովսկայա-Կյուրիների, Իրեն եւ Ֆրեդերիկ Ժոլիո-Կյուրիների շարքը, սակայն Նոբելյան մրցանակ... չեն տվել:

* * * *


Հաջորդ հայ գիտնականը, որ լիովին կարող էր հավակնել Նոբելյան մրցանակի, բայց երբեք չի առաջադրվել, Վիկտոր Համբարձումյանն է« խոշոր աստղաֆիզիկոս, որ գիտնականի փառահեղ կենսագրություն ունի: Նա 1939 թ-ին ընտրվել է ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից, 1953 թ-ին« իսկական անդամ, արժանացել է ԽՍՀՄ Սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոսի կոչման,ՀԽՍՀ, ԽՍՀՄ եւ ՌԴ Պետական մրցանակների, բազմիցս ընտրվել է միջազգային եւ միութենական մի շարք հեղինակավոր խորհուրդների եւ միությունների, ակադեմիաների իսկական եւ պատվավոր անդամ:

Վիկտոր Համբարձումյանը ծնվել է 1908 թ-ին Թիֆլիսում: 1924թ-ին ընդունվել է Լենինգրադի մանկավարժական ինստիտուտ, որտեղից 1926 թ-ին տեղափոխվել է տեղի պետական համալսարանի մաթեմատիկա-մեխանիկական ֆակուլտետը:

Համալսարանն ավարտելով (1928թ.), Համբարձումյանն ընդունվել է Պուլկովոյի աստղադիտարանի ասպիրանտուրան« պրոֆ. Ա. Ա. Բելոպոլսկու ղեկավարությամբ: 1931 թ-ից սկսել է դասախոսել նույն համալսարանում: Նրա նախաձեռնությամբ 1934 թ-ին այնտեղ բացվել է ԽՍՀՄ առաջին աստղագիտության ամբիոնը: 1935 թ-ին դարձել է պրոֆեսոր եւ առանց գիտական թեզի պաշտպանության ստացել է ֆիզմաթ գիտությունների դոկտորի կոչում: 1939 թ-ին լույս է տեսել Համբարձումյանի «Տեսական աստղաֆիզիկա», աստղագիտության առաջին դասագիրքը: 1939-41 թթ-ին եղել է համալսարանի աստղադիտարանի տնօրեն:

Համբարձումյանի առաջին իսկ հոդվածներն աչքի են ընկել իրենց գիտական կարեւորությամբ ու գրավչությամբ: 1928-ին Ն. Կոզիրեւի հետ գերմանական գիտական ամսագրերում տպագրել է 5 հոդված, Արեգակի ֆիզիկայի վերաբերյալ: Իսկ 1929 թ-ին դիֆերենցիալ հավասարումների սեփական արժեքների տեսության մասին նրա հոդվածն անմիջապես կիրառություն է գտել ֆիզիկայում ու մաթեմատիկայում, զանազան հաշվարկներ կատարելու համար:

1930-ին Դ. Իվանենկոյի հետ Համբարձումյանի տպագրած հոդվածում ցույց է տրվել ատոմի միջուկում չեզոք մասնիկի (հետագայում, նեյտրոն) պարտադիր առկայությունը: Դրանից 2 տարի հետո Ջեյմս Չեդվիգը հայտնագործել է նեյտրոնն ու արժանացել Նոբելյան մրցանակի:

1932-ին Համբարձումյանը Լոնդոնի թագավորական ընկերության ամսագրում (Monthly Notices of Royal Astronomical Society) հրատարակել է հոդված, «Գազային միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության մասին», որը դարձել է գազային միգամածությունների տեսության հիմքը:

1936-ին Համբարձումյանը լուծել է մի գեղեցիկ մաթեմատիկական խնդիր, որն առաջադրել էր անգլիացի հայտնի գիտնական Արթուր Էդինգտոնը:

Այդ խնդրի Համբարձումյանի լուծումը նույնպես տպագրվել է «Monthly Notices» ամսագրում, Արթուր Էդինգտոնի ներկայացմամբ, եւ լուրջ հետաքրքրություն առաջացրել: Եվ ամենակարեւորն այն է, որ 1979 թ-ին նույնօրինակ խնդրի լուծման համար, արդեն արդի բժշկագիտության ոլորտում, համակարգչային շերտագրության մշակման նպատակով, անգլիացի Գոթֆրիդ Հաունսֆիլդը եւ ամերիկացի Ալան Կորմակը արժանացան Նոբելյան մրցանակի: Ահա արդեն Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Կորմակի խոստովանությունը («Computer Tomography: Some Historical Recent Developments». Proc. of Symposia in Applied Mathematics, Vol. 29, p. 35, 1985).

«...Համբարձումյանն այդ լուծումը տվել էր երկու եւ երեք չափումների համար, նույն կերպ ինչպես Ռադոնը: Ավելին` նա վերցրել է աստղերի 3 սպեկտրալ տիպեր, յուրաքանչյուրում 400-500 աստղ եւ իր տեսական արդյունքներն օգտագործել է ճառագայթային արագությունների բաշխումից տարածական արագությունների բաշխումը ստանալու համար... Դա Ռադոնի ձեւափոխության առաջին թվային վերլուծությունն էր, որը հերքում է տարածված կարծիքն այն մասին, որ համակարգչային շերտագրությունն անհնար է առանց համակարգիչների: Այդ հաշվարկի մանրամասերը տրված են Համբարձումյանի հոդվածում, եւ նրանք մտածելու տեղիք են տալիս, որ դեռեւս 1936 թ-ին համակարգչային տեխնիկայով կարելի էր ախտորոշել, օրինակ, ուղեղի ուռուցքը: Շատ կարեւոր է թվում, որ Համբարձումյանի թվային մեթոդները կարող էին մեծ օգնություն ցույց տալ բժշկությանը, եթե նրանք կիրառվեին 1936-ին»:

Սա իհարկե ազնվաբարո խոստովանությունն է, բայց... միայն այդքանը:

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Համբարձումյանը Լենինգրադի համալսարանի գիտական գծով պրոռեկտորն էր եւ գիտական մասի հետ տեղափոխվել է Ելաբուգա, զբաղվել պաշտպանական հարցերով: Տվել է լույսի ցրման մի շարք ոչ գծային խնդիրների լուծումներ:

1943-ին Համբարձումյանն ընտրվել է Հայաստանի նորաստեղծ Գիտությունների ակադեմիայի փոխպրեզիդենտ եւ տեղափոխվել Հայաստան: Նշանակվել է համալսարանի աստղադիտարանի տնօրեն, համալսարանում հիմնադրել է աստղագիտության ամբիոն, ձեռնամուխ եղել Հայաստանում աստղագիտության զարգացմանը:

1946-ին Բյուրականում հիմնադրել է աստղադիտարան, որն իր լուրջ բացահայտումներով լայն ճանաչում ստացավ աշխարհում, որպես աստղաֆիզիկայի բյուրականյան դպրոց:

Համբարձումյանը Բյուրականում շարունակեց իր բեղմնավոր գործունեությունը. կարեւոր աշխատանքներ կատարեց կոսմոգոնիայի, անկայուն աստղերի, գազային միգամածությունների եւ աստղակույտերի դինամիկայի ոլորտում:

Իր լուծած գլխավոր գիտական խնդիրները Համբարձումյանն ինքը համարում է հետեւյալը.

բաց աստղակույտերի քայքայման պատկերացման մշակումը,

կրկնակի աստղերի քայքայման բացահայտումը,

գալակտիկայի տարիքի գնահատումը,

աստղասփյուռների հայտնաբերումը,

գալակտիկաների միջուկների ակտիվ դերի բացահայտումը եւ այլն («Կյանքի դրվագներ», 2008 թ., օրագրից, 1971-96թթ.):

1947 թ-ից մինչեւ 1993-ը Համբարձումյանը եղել է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի պրեզիդենտը, ապա, պատվո պրեզիդենտը:

1994 թ-ին Համբարձումյանին շնորհվել է Հայաստանի Ազգային հերոսի կոչում, համաշխարհային նշանակության գիտական արժեքների ստեղծման, գիտության բնագավառում մատուցած բացառիկ ծառայությունների եւ ազգանպաստ հասարակական գործունեության համար:

Գիտնականի ազգանպաստ հասարակական գործունեության ամենացայտուն դրսեւորումներից մեկը թերեւս 1989-ին Լեռնային Ղարաբաղի հարցով Մոսկվայում հայ պատգամավորների հացադուլին նրա միանալն է:

Մեծ աստղաֆիզիկոսի հիշատակը հավերժացնելու եւ նրա գիտական ժառանգության զարգացումը խթանելու համար ՀՀ նախագահի հրամանագրով (2009 թ., ապրիլի 16) սահմանվել է Վիկտոր Համբարձումյանի անվան միջազգային մրցանակ (500.000 ԱՄՆ-ի դոլար մրցանակային դրամագլխով): Մրցանակը շնորհվելու է 2 տարին մեկ անգամ, աստղաֆիզիկայի եւ դրան հարակից բնագավառներում ակնառու գիտական աշխատանքի համար: Վ. Համբարձումյանի անվան մրցանակի առաջին դափնեկիրներ դարձան (2010 թ.) շվեյցարացի աստղաֆիզիկոս Միշել Մայորին եւ նրա գիտական խմբի անդամներ Գարիկ Իսրայելյանն ու Նունո Սանտոսին:

Համբարձումյանը հանգչում է Բյուրականում, իր իսկ ձեռքով պատրաստած ընտանեկան դամբարանում, որտեղ թաղված են նրա պապը, հայրը, կինը, քույրը, վաղամեռիկ զավակը եւ ուրիշներ:

* * * *



Հաջորդ հայ Նոբելյան մրցանակակիր կարող էր լինել ֆիզիկոս Գուրգեն Ասկարյանը , որն արտակարգ ընդունակությունների տեր ֆիզիկոս էրՙ ծնված Մոսկվայումՙ ղարաբաղցի բժիշկ ծնողների ընտանիքում: Ծնողները շատ էին ուզում իրենց որդուն տեսնել երաժիշտ, բայց նա նախընտրեց ֆիզիկան, ընդունվեց Մոսկվայի պետական համալսարան եւ, թերեւս, չսխալվեց:

Գուրգեն Ասկարյանի գիտական գործունեությանը մենք մի ամբողջ ակնարկ ենք նվիրել («Գարուն», 2009 թ. 5-6, էջ ), ուստի այստեղ բավարարվենք ընդամենը մի փոքր մեջբերումով այդ հոդվածից.

«Ասկարյանը դեռեւս 3-րդ կուրսում շատ կարեւոր մի գաղափար հղացավ լիցքավորված մասնիկները գրանցելու վերաբերյալ: Դրա էությունն այն էր, որ արագընթաց լիցքավորված մասնիկը միջավայրով շարժվելիս, նյութի ատոմների հետ փոխազդելով, էներգիա է կորցնում, որն անջատվում է լիցքավորված մասնիկի անցման ուղու երկայնքով: Եվ եթե միջավայրը լինի գերտաք հեղուկ, որն ուր որ է պիտի եռա, ապա եռման համար անհրաժեշտ կլինի շատ փոքր էներգիա: Հենց այդ էներգիան, որն անջատվում է միջավայրի հետ լիցքավորված մասնիկի փոխազդեցության ժամանակ, բավարար է, որպեսզի գերտաք հեղուկը լիցքավորված մասնիկի ճանապարհի երկայնքով եռա: Հետեւաբար, մասնիկի անցման ճանապարհի երկայնքով կառաջանա գոլորշու պղպջակների շղթա, եւ մասնիկի անցման հետքը թափանցիկ միջավայրում կդառնա տեսանելի:

Ասկարյանը ոչ բարդ հաշվարկներով համոզվեց նաեւ, որ նման սարքը լիովին իրականանալի է: Բայց նա որեւէ աջակցություն չստացավ եւ որեւէ բան ձեռնարկել չկարողացավ. մտահղացումը մնաց անկատար: Նա դեռեւս գիտական աշխատանքի փորձ չուներ, նույնիսկ չտպագրեց իր այդ մտահաղացումը եւ բավարարվեց ընդամենը մի քանի ֆիզիկոսների հետ քննարկելով:

Սակայն մի քանի տարի անց նրա մտահղացած սարքը պատրաստվեց. ամերիկացի ֆիզիկոս Դոնալդ Արթուր Գլեզերը, որը նրանից անկախ հանգել էր նույն գաղափարին, նման մի սարք ստեղծեց 1952-ին: Սարքում օգտագործվում էր գերտաք հեղուկ, ինչը նույն սկզբունքով թույլ էր տալիս հետեւել լիցքավորված մասնիկների հետքերին: Այդ սարքը կոչվեց պղպջակային խցիկ եւ զգալիորեն ընդլայնեց տարրական մասնիկների դիտարկման ֆիզիկական հնարավորությունները, որի համար Դ.Ա. Գլեզերը 1960 թ-ին արժանացավ Նոբելյան մրցանակի»:

Այո՛, լինում է նաեւ այդպես:

* * * *


Ամփոփելով Նոբելյան մրցանակին մեր այս անդրադարձը, կրկին դառնանք Յուրի Հովհաննիսյանի խնդրին: Հիրավի, նա այսօր էլ համարվում է Նոբելյան մրցանակի ամենաիրական թեկնածուներից մեկը: Մասնագետների կարծիքովՙ այդ բանի հավանականությունը շատ ավելի կմեծանա, եթե նա ավարտի նաեւ 120-րդ տարրի սինթեզը ամերիկացի գիտնականների հետ, եւ նրա կանխատեսած «կայունության կղզու» վարկածը դառնա ավելի համոզիչ:

Բանն այնն է, որ առաջին արհեստական տարրերի սինթեզի համար Նոբելյան մրցանակ տրվել է դեռեւս 1951 թ-ինՙ ամերիկացի գիտնականներ Գլեն Սիբորգին ու Էդվին Մակմիլլանին: Ավելին, 1997-ին Սիբորգի անունով է (Sb - Սիբորգիում) կոչվել 106-րդ տարրը:

Ուստի գերծանր տարրեր սինթեզելուց բացի, որը սկզբունքորեն կատարվում է նույն տեխնոլոգիայով, անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ այդ տարրերն ակնթարթորեն չեն քայքայվում, այլ փոքրիշատե կայուն ենՙ կարող են որոշ ժամանակ գոյատեւել աշխարհում:

Իսկ այդ ցուցանիշի պատկերը հետեւյալն էՙ 117-րդ տարրի կիսատրոհման պարբերությունը (T1/2) վայրկյանի 10-րդ մասի չափ է, 115-րդինըՙ 0.2 վրկ, 113-րդինըՙ 5 վրկ, 111-րդինըՙ 26 վրկ ... 105-րդինըՙ 33 ժամ եւ այլն:

Այդ ճանապարհին զուտ ամերիկյան հակազդեցությունը մեղմելուն թերեւս կարող է նպաստել այն, որ 117-րդ տարրի սինթեզը կատարվել է ամերիկյան կենտրոնների (Օքրիջ եւ Լիվերմոր) հետ համագործակցությամբ: Այդ տարրի սինթեզի համար անհրաժեշտ Բերկլիում-249-ի (T 1/2=320 օր) պատրաստուկն ստացվել է ԱՄՆ-ի Օքրիջ ազգային լաբորատորիայում:

2010 թ. ապրիլին ՀՀ ԳԱԱ տարեկան ժողովում Յուրի Հովհաննիսյանը, որպես ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ, հանդես եկավ իր աշխատանքների մասին շատ հետաքրքիր զեկուցումով: Նրան, գոնե արտաքուստ, չեն ընկճել Նոբելյան մրցանակի շուրջ հյուսված պատմությունները. մեծ հարգանքով է խոսում Նոբելյան բոլոր մրցանակակիրների մասին:

Նա հետաքրքրվել է նաեւ Հայաստանում ֆիզիկայի զարգացման հեռանկարովՙ գիտություն, որը փառավոր անցյալ ունի մեր երկրումՙ Երեւանի ֆիզիկայի ինստիտուտով, Ալիխանյանների համբավով ու էլեկտրոնային օղակաձեւ արագացուցիչով... եւ ներկա փակուղային վիճակով: ՀՀ Կառավարությանը նրա մասնակցությամբ առաջարկված ծրագրով նախատեսվում է այն դարձնել Ֆիզիկայի ազգային լաբորատորիա (արտասահմանյան մի շարք երկրների օրինակով) եւ մասնագիտացնել ներկայումս բժշկության մեջ կիրառվող կիսաքայքայման փոքր պարբերություն ունեցող իզոտոպների ստացման ուղղությամբ: Դա, թերեւս, ոչ միայն այդ հսկայական հաստատությունը փրկելու, այլեւ զարգացման նոր, հետաքրքիր ճանապարհ հանելու հեռանկար է:

Գիտնականը Երեւանի պետական համալսարանի ուսանողներին պատմել է 117-րդ տարրի սինթեզի մանրամասերի մասին, ասել, որ դրա համար պետք է եղել 140 օր: Թերեւս նույնքան ժամանակ կպահանջվի նաեւ 120-րդ տարրի սինթեզի համար:

Այն հարցին, թե հնարավո՞ր է, որ 117-րդ տարրն անվանվի Արմենիում, գիտնականն ասել է, որ չի բացառվում. նման բան եղել է Մարի Կյուրի-Սկլադովսկայայի օրոք, նրա հայտնաբերած տարրն անվանել են պոլոնիում (ի պատիվ նրա հայրենիք Լեհաստանի, երբ ինքը Ռուսաստանի քաղաքացի էր եւ ապրում էր Փարիզում): Իսկ նորահայտ տարրերը մինչեւ օրս անվանվել են մոլորակների, գիտնականների եւ բնակավայրերի (որտեղ սինթեզվել են) անունով, որը կատարում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի անվանակարգության հանձնաժողովըՙ ԻՅՈՒՊԱԿ-ը:

Մնում է ընդամենը մաղթել, որ Յուրի Հովհաննիսյանի գլխավորությամբ նավարկող ֆիզիկոսների այդ օգտաշատ նավը բարեհաջող հասնի շատ ցանկալի «Կայունության կղզի»:

* * * *


Այս հարցում թերեւս ամենաանհաջողակն ամերիկահայ գիտնական Ռայմոնդ Դամադյանն է, որը գրեթե ամեն ինչ արեց բժշկության մեջ ներկայումս լայն կիրառություն գտած մագնիսառեզոնանսային շերտագրության (ՄՌՇ) հայտնագործման ու զարգացման համար, նաեւ հրապարակավ վիճարկեց հայտնագործության առաջնությունը, բայց անօգուտ: Նոբելյան կոմիտեն 2003 թ-ի բժշկագիտության բնագավառի մրցանակը շնորհեց ամերիկացի քիմիկոս դոկտոր Պոլ Քրիստիան Լոտերբուրին եւ բրիտանացի ֆիզիկոս Պիտեր Մենսֆիլդին:

Խնդրո առարկայի մասին «Նյու Յորք Թայմսը» գրել է. «Այդ հիմնահարցը վեճի առարկա էր դոկտոր Դամադյանի ու դոկտոր Լոտերբուրի միջեւ եւ ակադեմիական շրջանակներին հայտնի էր տարիներ առաջ: Որոշ մտավախություն կար, որ Նոբելյան կոմիտեն տվյալ հայտանգործությունն ընդհանրապես չի հայտավորի մրցանակի համար. շվեդները հայտնի են ոչ միարժեք հայտնագործությունները չխրախուսելու իրենց համբավով: 74-ամյա դոկտոր Լոտերբուրի առողջական վիճակը վատ էր, եւ հնարավոր է, որ կոմիտեն որոշել է այդ հայտնագործության համար նրան մրցանակ շնորհել հիմա կամ երբեք, որովհետեւ հետմահու մրցանակ չի տրվում» (Լոտերբուրը մահացել է 2007-ի մարտին):

Ռայմոնդ Դամադյանը ծնվել է 1936 թ-ինՙ Նյու Յորքի նահանգի Մելվիլ քաղաքում: 1956 թ-ին Վիսկոնսին-Մեդիսոնի համալսարանում ստացել է մաթեմատիկայի բակալավրի, 1960 թ-ինՙ դոկտորի աստրճանՙ Նյու Յորքի Ալբերտ Էնշտեյն բժշկական վարժարանում:

1971-ին, լինելով Հարվարդի համալսարանի ասպիրանտ, Դամադյանը «Science» ամսագրում հոդված է տպագրել այն մասին, որ օրգանիզմի ուռուցքային եւ բնական հյուսվածքները տարբեր կերպ են արձագանքում միջուկամագնիսային ռեզոնանսին (ՄՄՌ), եւ առաջինն է առաջարկել այդ երեւույթն օգտագործել քաղցկեղի վաղ ախտորոշման համար: 1974 թ-ին նա առաջինն է ստացել նաեւ ՄՄՌ շերտագրությանՙ չարորակ նորագոյացությունների ախտորոշման նպատակով օգտագործման արտոնագիր:

1978-ին Դամադյանը կազմակերպել է սեփական ընկերություն (FONAR) եւ արտադրել ՄՌՇ սկաներներ (տեսածրիչ): Բայց նրա մշակած «կենտրոնացված դաշտային տեխնոլոգիան» ավելի նվազ արդյունավետ էր, քան Մենսֆիլդի եւ Լոտերբուրի մշակած գրադիենտային մեթոդը:

Մագնիսառեզոնանսային շերտագրության հիմնադրման տարեթիվը, այնուամենայնիվ, համարվում է 1973, երբ պրոֆեսոր Պոլ Լոտերբուրը «Nature» ամսագրում գրել է այդ երեւույթի մասին, իսկ հետագայում Պիտեր Մենսֆիլդը մշակել է պատկերների ստացման մաթեմատիկական ալգորիթմները:

Այդուհանդերձ, Ռայմոնդ Դամադյանի անուրանալի ներդրումը հայտնի է գիտական աշխարհին: Բարձր է գնահատվել նրա վաստակը. նա արժանացել է ԱՄՆ-ի Տեխնոլոգիայի բնագավառի ազգային մեդալի, նրա արտադրած առաջին սկաների բնօրինակըՙ «ամբողջ մարմնի համար», տեղադրված է ԱՄՆ-ի Գյուտարարների փառքի ազգային սրահում (Օհայոյի նահանգի Ակրոն քաղաքում): Դամադյանի աշխատանքները ճանաչվել են ԱՄՆ-ի մի շարք նահանգներում, իսկ 2001-ին նա արժանացել է Lemelson-MIT պարգեւինՙ որպես ՄՌՇ սկաների հայտնագործող:

2002-ին, արդեն սկսված վիճաբանության շրջանականերում, Դամադյանը հայտարարել է. «Ես կասկածում եմ, թե ՄՌՇ-ն կհայտնաբերվեր, եթե ես ծնված չլինեի: Իսկ, եթե Լոտերբուրը չլիներ, ես վաղ թե ուշ կհասնեի դրա բուն էությանը» :


Հեղ. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՅՎԱԶՅԱՆ, Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագիր
azg.am