ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՕԶԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ 20-րդ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲԻՆ

19-րդ դարի 90-ական թվականի հայկական կոտրոածներից հետո հայ ազգային ազատագրական պայքարը անկում ապրեց:

Դրանից օգտվելով սուլթանական վարչակարգը ամբողջ ճակատով սկսեց ոտնահարել հայերի կենսական շահերը:

Արևմտահայերի մոտ հուսահատությունը այնքան մեծ էր, որ Տարոնի հայերը մասսայաբար ուղղափառություն ընդունելու դիմումներ էին ներկայացնում ռուսական դիվանագիտական ներկայացուցիչներին:

Այս հուսալքությանը վերջ տալու նպատակով Անդրանիկը 1901թ-ի նոյեմբերի 2-ին 37 փորձառու ֆիդայինների և 20 գյուղացիների գլուխն անցած մտավ Մուշ քաղաքից 8 կմ հեռավորության վրա գտնվող Ս. Առաքելով վանքը և հայտարերց, որ պատրաստվում է ձմեռել այստեղ:

Վանքը անմիջապես շրջափակվեց թուրքական կանոնավոր բանակի ստորաբաժանումների կողմից:

Թուրքական բոլոր գրոհները հետ մղվեցին:

Թուրքերը ստիպված էին բանակցությունների մեջ մտնել Անդրանիկի հետ:

Անդրանիկը առաջ քաշեց քաղաքական պահանջները`

1.Ազատ արձակել բոլոր քաղաքական բանտարկյալներին
2.Վերացնել հիմնական հարկը` տասնորդը, կապալով տալու սովորութությունը: Տասնորդը պետք է հավաքվեր գյուղացիների կողմից:
3.Հայ գյուղացիների հողերի բռնագրավումը դադարեցվելու էր
4.Կառավարությունը դադարեցնելու էր թուրքերի և քրդերի թալանը հայկական գյուղերում:

Այս պահանջներից մասնակիորեն բավարարվեց միայն առաջինը:

34 քաղբանտարկյալ ազատ արձակվեց:

Հայերի զինամթերքը սպառվելու վրա էր, այդ պատճառով նոյեմբերի 27-ին ֆիդայիները, սպիտակ սավաններ հագած, աննկատ դուրս եկան վանքից և հեռացան:

Այս իրադարձությունը ոգևորություն առաջացրեց արևմտահայերի շրջանում:

Արևմտյան Հայաստանում ազգային-ազատագրական պայքարի կենտրոններ էին Վասպուրականը և Սասունը:

Այս երկու կենտրոններն էլ զենքի ու զինամթերքի խիստ պահանջ էին զգում:

Հայակական կուսակցությունները այդ պահանջը բավարարելու համար փորձում էին զինատար խմբեր ուղարկել Արևմտյան Հայաստան, բայց այս զինատար խմբերի գերակշիռ մասը ջախջախվում էր:

Հաջողության հասան միայն Դաշնակցության «Մրրիկ» խումբը` Թորգոմի(Թուման Թումանյան) ղեկավարությամբ, ինչպես նաև հնչակյանների «Արծիվ» խումբը` Բաբկենի (Պողոս Ավագյան-Գրիգորյան) գլխավորությամբ:

Սութլան Աբդուլ Համիդ II-ը գիտակցում էր, որ Սասունում ու Վասպուրականում հայերը համընդհանուր ապստամբություն բարձացնելու համար ուժ են կուտակում:

Սուլթանը որոշեց նախահարձակ լինել և որպես թիրախ ընտրեց Սասունը:

1904թ-ի հունվարին 12.000-անոց թուրքական բանակը հարձակման անցավ:

Այս հսկայական բանակին դիմադրում էին 200 փորձառու ֆիդայիններ և կայծքարե հրացաններով զինված 800 գյուղացիներ:

1904թ-ի հունվարին թուրքերը ներժուժեցին Մուշի դաշտին հարող Հունան գյուղը և կոտորեցին հայ բնակչությանը:

Կանանց ու երեխաներին նետեցին կամ ջրհորները, կամ թաղեցին ձյան տակ:

Թուրքական բանակը իր հիմնական հարձակումը նախաձեռնեց 1904 թ-ի ապրիլին:

Ապրիլի 11-ին թուրքական բազմահազարանոց հեծելազորը հետ շպրտվեց Շենիկ գյուղի մատույղներից:
Ապրիլի 13-ին թուրքերը գրոհեցին Սեմալ և Ալխանք գյուղերը:

Այս գյուղերի բնակչությունը ստիպված էր տեղահանվել և շարժվել դեպի Սասունի կենտրոն Գելթեգուզան գյուղը:

Թուրքերը փորձեցին փակել փախստականների ճանապարհը և նրանց կոտորել Գելիեգուզան տանող Բարբարայի կիճում:

Դա նկատեց Սասունի կենտրոնական ճակատի հրամանատար Հրայրը, որը իր փոքրաթիվ մարտիկներով նետվեց մարտի և նահատակվեց:

Սակայն հայերի` Անդրանիկի գլխավորությամբ ուժերի գերագույն լարումով հաջողվեց ետ մղել թուրքերին:

Ապրիլի 19-ից 23-ը, թուրքական բանակը հարձակում ձեռնարկեց Գելիեգուզանի դեմ:

Թուրքական բանակը գյուղը հրետակոծում էր 14 թնդանոթներով:

Անդրանիկը խաղաղ բնակչության մեջ մեծաքանակ զոհեր թույլ չտալու նպատակով հրամայեց Սեբաստացի Մուրադին ժողովրդին իջեցնել Տարոնի դաշտը:


Անդրանիկի հրամանը իրականացվեց:

Սասունում պայքարը շարունակվեց մինչև մայիսի 14-ը:

Ֆիդայիները որոշեցին իջնել Սասունից և շարժվել դեպի Վասպուրական:

Նրանց նպատակն էր Վասպուրականի ազատագրական շարժման կենտրոնի ղեկավարների հետ քննարկել առաջիկա անելիքները:

140 հոգուց կազմված ֆիդայական ջոկատրը Սասունից շարժվեց դեպի Վասպուրական:

Հուլիս ամսին Կուրավու գյուղի մոտ ֆիդայիները ջախջախեցին Թուրքերին:

Դաշնակցությունը որոշեց վրեժխնդիր լինել Սասունի 8.000 զոհ խլած կոտրոածի համար:

Սոֆիայում տեղի ունեցած դաշնակցության 3-րդ համագուրմարում ստեղծվեց Ցուցական խումբ, որը գլխավորում էր Քրիստափոր Միքայելյանը:

Որոշում ընդունվեց սպանել սուլթանին, իսկ Իզմիրում գրավել կամ պայթեցնել կառավարչական նշանակություն ունեցող շենքերը:

Ըստ դաշնակցության այս ակցիները հանգեցնելու էին Օսմանյան կատավարության պարալիզացմանը և եվրոպական տերությունների միջամտությանը:

Քրիստափորին չհաջողվեց անձամբ իրականացնել մահափորրձը:

Բուլղարիայում ռումբի փորձարկման ժամանակ նա զոհվեց:

1905թ. հուլիսի 21-ին սուլթանի Յըլդիզ ապարանքի առջև կանգ առած արտակարգ շքեղ կառքը պայթեց. զոհվեց կամ վիրավորվեց 100 մարդ, սակայն սուլթանը կույր պատահականությամբ փրկվեց:
Նա հապաղել էր զրույցի բռնվել հոգևոր առաջնորդի հետ և փրկվեց:

Սուլթանը այնքան էր սարսափած, որ ձերբակալեց նաև թագաժառանգին:

Երբ հայտնի դարձավ, որ մահափորձը կազմակերպել են հայերը, սուլթանը, վախենալով եվրոպական միջամտությունից, ոչ միայն հայկական նոր կոտրոծներ չձեռնարկեց, այլև գաղտնի բանակցությունների մեջ մտավ հայկական կուսակցությունների հետ:

www.anunner.com