ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆ

Երկրագործական փուլերն ու հացի արարման փուլերը եօթն են՝ հետեւեալ հերթականութեամբ.
1. Վար, 2. Ցանք, 3. Քաղհան, 4. Հունձք, 5. Կալ, 6. Աղաց (Աղուն), 7. Հաց թխել:

Վարուցանքը կատարւում է գարնանը կամ աշնանը: Եթէ վարելն ընդունենք գարնան առաջին ամիս, ապա համընկնում է տիեզերակարգին թէ՛ իր միւս փուլերի ժամանակաշրջաններով, թէ՛ խորհրդանիշերով: Պարզութեան համար տանք աղիւսակ, ապա կտանք բացատրութիւնները:



1. ա) Հնում սկզբում ցանել են գարի: Գարին ցանելու համար Հայաստանում վարն անում են մարտ-ապրիլին, որովհետեւ մարտի սկզբներին պատահում է, որ դեռ ձիւն է լինում կամ անսպասելի ձիւն է գալիս. այս ամսին եղանակն ամենափոփոխականն է եւ հակասականը (իրար են յաջորդում ձիւն, կարկուտ, անձրեւ, արեւ): Սահմի ամիսը միանգամայն համընկնում է հողը վարելու ժամանակին:

բ) Վարը համապատասխանել է Օդ տարերքին, որովհետեւ տիեզերակարգը նախ եւ առաջ ներկայացնում է տիեզերքը՝ ողջ աշխարհը, եւ քանզի լուծերն էլ կենդանակերպի խորհրդանիշերն են, ուրեմն, նախ եւ առաջ, գոյութիւն ունի երկնային վարը. երկրային վարը (կամ երկրագործութիւնն ընդհանրապէս) նմանակում է երկնային վարին: Օդ տարերքը նաեւ երկնքի խորհրդանիշն է: Օդ տարերքում են բնակւում «օդ եւ օդայինք»՝ թռչունները:

գ) Աստղիկ-գարնանը համապատասխանող վարը զուգահեռն է ուրբաթ օրուան եւ առաւօտի (տե՛ս զուգահեռ ժամը): Զուգահեռ օրը՝ ուրբաթ, պատրաստում են հմայիլներ եւ կախում անասուններից, որ աչքով չտան կամ պաշտպանեն չարից: Առաւօտուայ վարն աւելի է համընկնում տիեզերակարգին, եւ հետաքրքիր է, որ Լոռու գութաներգի սկզբում երգում են. «Լուսը լուսացաւ, աղօթարան բացուաւ, բարին շատացաւ»,- թէպէտ վարն անում են երեկոյից մինչեւ գիշեր (ինչպ էս վկայում է Կոմիտասը):

դ) Վարը համապատասխանել է Աստղիկին՝ Արուսեակին. այդ լուսատուն ուղեցոյց է առաւօտուայ վարը սկսելու, եւ այդ բանը միշտ յիշւում է հօռովելներում: Սակայն գիտենք, որ Կարիճ-Աստղիկը համարւում է սատանայից առաջացած (Աստուած չի ստեղծել), եւ դրա համար էլ այդ օրը (ուրբաթ) հմայիլ են պատրաստում (չարից պաշտպանուելու համար): Ըստ Աստուածաշնչի՝ Աստուած Դրախտից վտարեց մարդուն եւ «անիծեց», որ այսուհետ մարդն իր քրտինքով վաստ ակի իր հացը (Յիսուսն ասում է, որ չհոգանք մեր սննդի մասին):

ե) Աստղիկը, որ համարւում է նաեւ սեռական յարաբերութիւնների խորհրդանիշ, նոյնպէս համընկնում է (ինչպէս՝ աշնան վարը համապատասխանում է Անահիտին), քանզի գութանը (ոսկի-Արեգակ) վարում է եւ բեղմնաւորում է հողը (սեւ հող-մայր):

2. ա) Ցանքսը համապատասխանում է Տրէ ամսին: Սա համընկնում է ցանելու ժամանակին (մարտի վերջում վարելուց յետոյ, յաջորդ ամիսը):

բ) Ուրեմն՝ Տիր աստուածութիւնը առնչւում է ցանքսին: Զօրէղ ապացոյց էլ ունենք. Վանայ լճի աւազանում եւ Կոգովիտում յայտնի էր շարացան համակարգը՝ «տիր դնել» անունով. «Վանայ լճի աւազանի բարբառներում եւ խօսուածքներում տիր բառը նշանակում էր ակօս, ծիր: «Տիր դնել» նշանակում էր ծիր քաշել, ակօսել եւ ծիր-ակօսի մէջ ձեռքով ցորեն ցանել, շարացան կատարել: Իսկ Գնունիքում (Թիմար) կար տիր (դիր) անունը կրող կարմրահատ ցորեն» [32, էջ 249]: Հմմտ.՝ գարնան եւ Օդ տարերքի ընդհանուր գոյնն է կարմիր, բացի այդ, տիրական նշանակում է կանաչ-կարմիր (տե՛ս ԳՈՅՆԵՐ բաժնում): Կար նաեւ «Տրի եզներ» արտայայտութիւնը. դա, անշուշտ, այն լուծն էր, որը համապատասխանում էր Տիրի զուգահեռ կենդանակերպին եւ պատկանում այդ կենդանակերպը խրոհրդանշող տանտիրօջը: Վ. Բդոյեանը «տիր դնելը» իրաւացիօրէն համեմատում է Տիր աստուածութեան անուան եւ Տրէ ամսանուան հետ: Սակայն նա նշում է, որ Վանում ցանքսը կատարում են աշնան սկզբին. դա համապատասխանեցնում է արդէն թէ՛ շարժական տօմարով (փոփոխուած, տեղաշարժուած) Տրէ ամսին, թէ՛ ամսանունների դասաւորութեան աղաւաղուած համակարգին՝ գրելով. «Եթէ հաշուենք, որ նաւասարդն սկսւում էր մարտին, ապա տրէ ամիսը համապատասխանում էր յունիսին: Իսկ վերջինս տրի հերկոցի ամիսն էր, երբ խոնաւութեան պահպանման համար գործնական պայքար էր տարւում» [32, էջ 256-257]: Սա չի նշանակում, որ հնում գարնանը չեն կատարել Տրի ցանքսը: Ակօսը բացող արօրը կոչւում է տրի արօր. «Տրի արօրը արտաքնապէս նման էր վարի խարօրին » [32, էջ 250]: Եթէ Տրէ ամսին (գարնան երկրորդ ամիս) ցանենք, ապա մէկ ամիս յետոյ ար- դէն հասկերը այնքան կբարձրանան, որ կարելի է քաղհանել:

3. ա) Հնում ցորենի ոչ շատ մեծ արտերը քաղհանել են (յատկապէս շարացան համակարգով ցանածը հնարաւոր է քաղհանել): Քաղհանել, այսինքն՝ մաքրել փշերից եւ զանազան աւելորդ բոյսերից: Այդ ամիսը ընդհանրապէս համընկնում է որոշ կուլտուրաների քաղհանելու շրջանին:

բ) Այդ ամիսը՝ Քաղոցը, Վահագն Վիշապաքաղի զուգահեռն է: Քաղ նշանակում է ե՛ւ այծ, ե՛ւ քաղել (քաղել` քաղհանել իմաստով). այդ երկու իմաստներն էլ վերաբերում են քաղոց ամսին: Ուր եմն համընկնում են՝ քաղհան (երկրագործ)- Քաղոց (ամիս)-Վահագն Վիշապաքաղ (աստուածութիւն)-Այծեղջիւր (կենդանակերպ), եւ բոլորն էլ՝ նոյն բառով են: Ի դէպ, Վահագնը մարտնչող է, նաեւ պատերազմի խորհրդանիշ է, կռիւ ու պայքար է (որից՝ պայ-առասպելական այծ. տե՛ս ԼԵԶՈՒ բաժնում), ուստի՝ մոլախոտերի եւ արտին վնասող այլ բոյսերի դէմ կռիւը, պայքարը համընկնում է նոյնպէս Քաղոց-քաղհանին:

գ) Բացի այդ, երբ հասկը մէկ ամսուայ բարձրացած էր (ցանելուց յետոյ մէկ ամիս), ապա Հայաստ անում ոչխարը եւ այծը գցել են արտի մէջ, որ արածեն. այդ դէպքում բազմապատկուել է բերքը, իսկ արածածը կրկին բարձրացել է եւ շտկուել: Այսինքն՝ քաղհան է անում՝ քաղում է նաեւ այծը (քաղը՝ արու այծը): «Տրի բուղը (կանաչը) բարձրանալիս Արծկէում եւ այլուր ոչխարն ու տաւարն արածեցնում էին, որպէսզի գարնանը ցողունը «խոտին չտար», այլ լաւ «կռութ բռներ» [32]: Պարզ է, որ հնում յատկապէս քաղհանի համար արածեցրել են քաղերին՝ արու այծերին[1]:

4. ա) Հայաստանում հունձը տեւում է ամռանից մինչեւ աշնան առաջին ամիսը (նայած վայրերի. օրինակ՝ Լոռում յուլիսից մինչեւ հոկտեմբեր տեւում է հունձը): Ուրեմն՝ ամառ-աշուն (աշնան սկիզբը) հունձ է:

բ) Հուր տարերքին (Արեւ) համապատասխանող հունձի խորհրդանիշ կարող է լինել Յիսուսի (Արէգակ արդարութեան) արդար հունձքը:

գ) Աշնան առաջին ամիսը կոչւում է Հարուանց, որ խոտ հարել է նշանակում. այսինքն՝ խոտ հարելու ամիս (տե՛ս ՏՈՄԱՐ բաժնում):

դ) Աշունը, ժողովրդի պատկերացմամբ, հնձուոր է եւ հնձում է բոլոր հասկերը՝ ողջ խոտը [133]: ե) Լուսնի խորհրդանիշն է «արծաթ» մանգաղը (տե՛ս ՄԵՏԱՂՆԵՐ), որով հունձ են անում: Լուսինը աշնան առաջին ամսուայ զուգահեռ լուսատուն է:

զ) Անահիտ աստուածուհուն նուիրաբերում էին հնձած ցորենի հասկեր: է) Միհրը քանդակներում պատկերուած է Ցուլին սպանելիս, իսկ այդ Ցուլից դուրս են եկած ցորեանի հասուն հասկեր. Ցուլ կենդանակերպը աշնան առաջին ամսուայ եւ Լուսնի զուգահեռն է:

5. ա) Կալը համապատասխանել է Նանէին: Կալսելու ժամանակը պէտք է համարել անմիջապէս աշնան առաջին ամսից յետոյ, ներառեալ երրորդ ամիսը (Նանէի ամիսը): Այս ժամանակը չպէտք է երկար համարել կալսելու համար, քանզի հնում կալի փոխարէն եղել է սանդը. սանդ ծեծելու միջոցով են առանձնացրել հատիկ ցորենը, իսկ սանդը գեղջուկը գործածել է աշնանից ձմեռ: Շատախի կանայք իրենց սանդերը հանել են դուրս եւ խմբովին աշխատել, սանդ ծեծելուն համաչափ երգեր են ասել [153]:

բ) Հողի աստուածութիւն Նանէն խորհրդանշում է նաեւ մայրութիւն: Սանդը խորհրդանշում է բեղմնաւորութիւն: Նախ ոսկի գութանի խոփը (Արեւ-տղայի առնանդամը) վարում է հողը (սեւ հող-իգականմ այր) եւ բեղմնաւորում է: Եթէ ցորենի հատիկը սերմն է, ապա սանդը կանացի օրգանն է, իսկ վարսանգը տղամարդու սեռական անդամն է:



գ) Ման բառը գործածւում է երկրագործական երգերից կալի երգում: Ման նշանակում է պտոյտ, շրջան, եւ դիմելով անասուններին՝ երգում են. «Հա՛ կալ արա, ման արա» կամ «Մանի ման արա», մանի, այսինքն՝ շրջան արա: Իսկ Նանէի զուգահեռ օրն է երեքշաբթին, որին համապատասխանում է Մանի օրանունը:

6. Ցորեն ծեծելուց յետոյ կամ ծեծելու ընթացքում ձմռանը հանգիստ կարող էին զբաղուել ցորենն աղալով. նախքան ջրաղացի գիւտը ցորենն աղում էին աղորիքի օգնութեամբ: Կոյս կենդանակերպը համապատասխանել է սեռական օրգանին, այսինքն՝ աղորիքը պէտք է խորհրդանշի արգանդը՝ սեռական օրգանը: Վարով եւ արօրով կատարուել է բեղմնաւորումը, իսկ աղորիքը հասունացնում է հացի ծնունդը: Հետագայում աղացել են ջրաղացով. այստեղ ջուրը համընկնում է Ջուր տարերքին, որի մէջ են գտնւում Կոյս կենդանակերպը, Ծովինար աստուածութիւնը:

7. Հացը համընկել է Արարաչին (կենտրոն-Տարի օր-Լուսնթագ-Կշիռ): Հայաստանում ծիսական հացը թխել են արարչական օրերին, մասնաւորապէս՝ Տարի օրը. այն համարուել է Արարչի խորհրդանիշը: Այդ հացը եղել է «երկնային հացի» խորհրդանիշը. այն հացի, որն ով ուտի, այլ եւս չի սովածանայ: Ինչպէս որ վարը երկնային վարի նմանակումն է: Երեւի, այդ երկնային հացն է ծնել այս հանելուկները.

Մութը մառան,
Ծալ-ծալ աւետարան: (Լաւաշ)

Փոքր երկինք՝ ձուն է թափում: (Ալիւրմաղ)

Չորսի կուռը դար,
Մէջը արդար: (Խմորատաշտ-խմոր)

Այսպիսով, եթէ վարելու ժամանակը ընդունում ենք գարնան սկիզբը, ապա երկրագործական փուլ երը համընկնում են բուն արիական տիեզերակարգին:

- - - - - - - - - - - - - - -
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

1 Քաղ-որձ այծ, քօշ. նոխազ «Զքաղս եւ զամենայն այծս կապոյտս եւ զպիսակս: Քաղք եւ խոյք: ...Այծ երկերիւր, քաղս քսան. մտքիս երկերիւր, խոյս քսան...: Նման այծից քաղած, եւ ձիոց մատակախաղից: ...Զեղջերուաքաղն իմացաւ կենդանի ինչ յեղջէրուէ եւ ի քաղէ, զոր բնութիւն ոչ գիտէ...:
Քաղ-Որպէս արմատ քաղելոյ. Քաղելի խոտ անպիտան եւ վնասակար, դաղձ, որ եւ գայլախոտ. զի զչար քաղն խլելով՝ բուն սերմանցն մատուսցի յօգնականութիւն: Զեկամուտ քաղն չար կամացն եւ չար խորհրդոց խլել խոստովանութեամբ: Հանել զքաղս նորա (զորթոյ)...: Քաղ երկրի ոչ եթէ այլ ուստէք լինի, այլ յարհամարհանց եւ ի ծուլանաց...: Քաղ հանել. Քաղանել. Քաղհան առնել.-
Քաղել կամ խլել զվնասակար խոտս. քաղելով ժողովել զոր հաճոյ կամ անհաճոյ թուիցի. Այնչափ յանդգնեալ սատանա- յական հոգւովն, մինչեւ ի պատգամաց հոգւոյն սրբոյ քաղհանել. զկէս աւետարանի ընտրել առնել, եւ զկէսն իբրեւ զխոտան ի բաց թողուլ: Ելանէ սերմահանն՝ կա՛մ ի վար, կա՛մ ի քաղհանել զվնասակար բանջարս...: Այս են բոյսք չարութեան, զոր ժիր մշակքն քաղհան առնեն, եւ զբարի բոյսն սնուցանեն...:
Մի՛ գուցէ մինչ զորոմն քաղհան արարեալ խլիցեն, խլիցի ընդ նման եւ ցորեանն: Դու կանուխ քաղհան որոմանն ի ցորե- նոյն արարէ...:
Անխոնջ փորեն, պեղեն, քաղհնեն, ստածեն: ...կայ Քախնիչ, իբր գործի քաղահան առնելոյ [120, 121]»: