ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՊԱՇՏԱԿԱՆ ՀԵՆՔԸ

Համառոտագիր

Հայկական եկեղեցու միջնադարյան ճարտարապետական հորինվածքներում՝ ինչպես ծավալա-տարածական, այնպես էլ հատակագծային կառուցվածքներում, առկա են համաչափություններ, որոնք չեն կարող պատճառաբանված լինել միայն ստեղծագործողի բանիմացությամբ: Մեր հետազոտությունների արդյունքում ի հայտ ենք բերել եկեղեցիների ճարտարապետության մեջ անընդհատական կիրառված սկզբունքներ, որոնք խարսխված են տիեզերքի կառուցվածքի մասին հայկական հնագույն առասպելական-իմաստասիրական պատկերացումներին:

Հետազոտության առարկան և նպատակը

Եկեղեցիների և խաչքարերի ճարտարապետության մեջ ակնհայտորեն ընդգծված ավանդապաշտությունը, որը արտահայտվում է ձևերի և ոճերի կայունությամբ դարեր շարունակ, ունի որոշակի և հստակ պատճառաբանություն, որի բացահայտման փորձ ենք կատարում մեր այս հոդվածի սահմաններում:

Հետազոտությունները

Կենտրոնագմբեթ, խաչաձև հատակագծով եկեղեցիների ճարտարապետությունը, արդեն կազմավորված մանրամասներով ի հայտ եկավ վեցից-յոթերորդ դարերում: Խաչքարերի օրինակները մեզ հայտնի են ավելի վաղ ժամանակներից: Հնարավոր էր արդյոք, քրիստոնեություն ընդունելուց հետո անցած չափազանց կարճ ժամանակահատվածում, տիրապետել ճարտարապետական արվեստի կատարելիության, չունենալով համապատասխան տեսական, գաղափարախոսական սկզբունքներ, որոնք կիրառելի լինեին նաև շինարարական և ճարտարագիտական առումներով: Եթե այդ սկզբունքները ձևավորված լինեին եկեղեցու ներսում, մենք այն կիմանայինք: Մեզ հասած կլիներ նաև այդ սկզբունքի հեղինակի, կամ հեղինակների անունները, ճիշտ այնպես, ինչպես մեզ հասած Դավիթ Անհաղթի, Անանիա Շիրակացու, Գրիգոր Տաթևացու և այլոց, իրենց ապրած ժամանակի համար իսկապես դարակազմիկ, տեսությունները: Սակայն այն բացակայում է նույնիսկ տասնմեկից-տասներեքերորդ դարերի եկեղեցական ճարտարապետության հզորագույն վերելքի ժամանակաշրջանից մեզ հասած գրավոր հիշատակություններում: Միևնույն ժամանակ բացարձակ բացատրելի չէ եկեղեցիների ներսում և շրջապատում բնապաշտական խորհրդանշանների առատությունը, որոնց, կաթոլիկ և բողոքական եկեղեցիների գաղափարախոսությունների տեսանկյունից, որև կերպ կապել քրիստոնեական դոգմատների հետ՝ անհնար է:

Իրավիճակը կտրուկ փոխվում է, երբ հետազոտում ենք Հայկական Լեռնաշխարհում ձևավորված նախաքրիստոնեական, վեց հազար տարի ընդգրկող, իրար փոխկապակցված մշակույթների զարգացման շրջանը: Այս հազարամյակներում է հայ ժողովուրդը ստեղծել իր ուրույն, բազմաշերտ, բազմաբովանդակ մշակույթը, տիեզերքի կառուցվածքի մասին իր առասպելական մոդելը, աշխարհի ստեղծման և կործանման սեփական դիցաբանական հայեցակարգը: Այս ժամանակաշրջանից մեզ են հասել խորհրդանշաններ, թաքնագիտական իմաստություններ, որոնց բացատրությունները ցանկության դեպքում կարելի է գտնել հայ դիցաբանական բանահուսության, հեքիաթների և էպոսի մեջ:

Արդյունքները

Կենաց Ծառի թաքնագիտական իմաստների վերածանման դեպքում իմաստավորվում է.

-եկեղեցիների ավանդական կոնստրուկտիվ եռամասնությունը

-տիեզերական երկու առասպելաբանական տարերքների /վիշապ, օձ, ջուր, Սև ջուր, Ծով Ծիրանի/, որոնք՝ չարի ու բարու կանոնակարգված տիեզերքը բաժանում և պաշտպանում են տիեզերական քաոսից, պատկերներով շուրջանակված եկեղեցիների պատուհանները, դռները, պաշպանական աշտարակները /Անի/, խաչքարերի խաչապատկերի տեսքով հանդես եկող Կենաց Ծառի պատկերի զբաղեցրած դաշտի սահմանները և այլն

-արարման սրբազան ակտի խորհրդանիշի կիրառման բազմաթիվ օրինակները ճարտարապետական փոքր չափի հուշարձաններում/Օձուն/, եկեղեցիների մուտքերի ոճավորման մեջ

-արևի՝ Կենաց Ծառի պտղի, խորհրդապատկերի կիրառումը Սրբազան խաչի, նոր, քրիստոնեության մեջ ադապտացված ու իմաստավորված խորհրդանիշի տեսքով

- ժայռապատկերներում, թաքնագիտության մեջ ու պատկերագրերում Երկրի քառանկյուն գծագրությամբ խորհրդանիշի կիրառումը հատակագծում, Երկնքի ոլորտը բնութագրող՝ եկեղեցիների գմբեթի տակ: Ավելին, երկրի չորս կողմերը և միաժամանակ, չորս տարերքները՝ հող, հուր,ջուր, եթեր բնութագրող կերպարավորումները՝ մարդ, այծ, ցուլ, արծիվ

- ընդերքի ոլորտը բնութագրող, քառակուսի գծագրությամբ, աստիճանաբար, դեպի վերընթաց զարգացող՝ իրար վրա տեղադրված երեք, հինգ, կամ յոթ հարթակները՝ եկեղեցիների հիմքում, կամ խաչքարերի ու հուշարձանների համար պատվանդան ծառայող հորինվածքներում:

Հազարամյակներ շարունակ Հայկական Լեռնաշխարհում անընդհատ կառուցվել են տաճարներ, ճարտարապետական փոքր ու մեծ կոթողներ` որոնցում օգտագործված խորհրդանշանները չեն կորցրել իրենց նախնական իմաստը: Թաքնագիտական իմացությունները խորհրդանիշների տեսքով շարունակաբար կիրառվել են ճարտարապետության մեջ հազարամյակներ շարունակ:

Ամփոփում

Հայկական Լեռնաշխարհում հնագույն աշխարհընկալման և աշխարահայացքի հիմք հանդիսացող Տիեզերքի առասպելաբանական պատկերացումները, թաքնագիտական իմաստությունները և խորհրդանշանները , Հայաստանում, քրիստոնեության կայացումից հետո դադարեցին տաճարական քրմերի սրբազան գաղտնիքը լինելուց և տեղափոխվեցին եկեղեցի՝ նպաստելով վերջինիս մեծ ժողովրդականությանն ու քրիստոնեական հավատքի անվերադարձ ընդունմանը Հայ ժողովրդի կողմից: