Աշխարհի հայազգի տպագրիչները

այ տպագրության 500-ամյակի առթիվ արժե հիշել նաև աշխարհի տարբեր ժողովուրդների կյանքում տպագրական գործի ռահվիրաներ դարձած մի քանի հայորդիների: Լուսավորության անընդհատ ձգտմամբ, նորի հանդեպ մշտական հետաքրքրությամբ և հարևան ժողովուրդների շրջանում քաղաքակրթության նվաճումները տարածելու առաքելությամբ ներշնչված հայ ժողովրդի զավակները մեծապես կարևորել են նաև այդ հեղաշրջիչ հայտնագործության՝ տպագրության նշանակությունը և ամենատարբեր երկրներում նպաստել գիտության ու մշակույթի զարգացմանը:



Տպագրական գործին հայ մարդու առաջին առնչությունը կապվում է կաթոլիկ արքեպիսկոպոս Անտոն Սուլթանիեցու անվանը: 14-րդ դարի 30-ական թվականներին այս հայ կրոնավորը ճամփորդել է Չինաստանում և գրել «Տեղեկություններ Չինաստանի մեծ խանի պետության մասին» լատիներեն աշխատությունը: Անտոնի անունը մի քանի դար մոռացված է եղել, ապա նրա ծառայություններն ըստ արժանվույն հիշել են 17-րդ դարում:

Չինաստան ուղարկված ռուսական դեսպանության ղեկավար Նիկոլայե Միլեսկու Սպաֆարին (1638-1708) իր «Ասիա մայրցամաքի առաջին մասի նկարագրությունը» աշխատության մեջ գրել է. «...հին գրքերում գրում են, որ... իսկական մետաքսի արդյունագործումը մյուս երկրները չինացիներից սովորեցին և ոչ միայն այդ. այլև թնդանոթներ ձուլելը և ծովում լաստով նավարկելը. նմանապես և գրքեր տպելը Եվրոպայում չինացիներից սովորեցին: Որովհետև երբ... թաթարները եկան Չինաստան, նրանց հետ Չինաստան եկան հայր Օդորիկոն և Անտոն հայը և Մարկո Պոլո վենետիկցին, և իրականում Չինաստանից այդ արհեստները ու արվեստները նրանք Եւրոպա բերին»:





Այս վկայության իսկությունը մինչ օրս հետազոտողները վիճարկում են, ոմանք գտնում են, որ տեղեկությունն արժանահավատ չէ, քանի որ վկայել է ոչ թե ժամանակակիցը, այլ մի քանի դար անց ապրած հեղինակը:

16-րդ դարում, երբ հայ տպագրությունն արդեն կայացած իրողություն էր, հայկական տարբեր գաղթավայրերում սկսեցին գործել հայազգի շատ տպագրիչներ: Այսպես. լեհական տպագրության առաջին հարյուրամյակում իր անունը թողեց Կրակովի հայ համայնքի անդամ Լազար Անդրիսովիչը, նրա հայկական անունը հավանաբար եղել է Ղազար Անդրեասյան: 1550 թ. Կրակովում նա հիմնել է տպարան, որը ղեկավարել է մինչև 1577-ը: Մահից հետո նրա տպագրական գործը շարունակել է որդին` Յան Յանուշևսկին:

Հատկապես նշանակալի գործունեություն են ծավալել Օսմանյան կայսրության հայ տպագրիչները, ովքեր նպաստել են ոչ միայն հայկական և թուրքական, այլև կայսրության այլ ժողովուրդների տպագրական գործին£ Անշուշտ, ամենահայտնին Պողոս Արապյանն էր (1742, Ապուչեխ-1835, Կ. Պոլիս): Նա 70 տարի Կոստանդնուպոլսում աշխատել է տպագրության ասպարեզում և եղել Օսմանյան կայսրության ամենահայտնի տպագրիչը: Ստեղծել է հայկական տպատառեր, հիմնել հայկական տպարաններ: Նա ստեղծել է նաև թուրքական «նեսիհ» և «թալիգ» տառատեսակները, որոնք կոչվել են իր անունով՝ «Արապ օղլու»: 1770-ին Հերակլ թագավորի հրավերով գնացել է Թիֆլիս, պատրաստել վրացական տպատառեր, սարքավորել տպարաններ և տպագրել վրացերեն գրքեր: Մասնակցել է նաև Էջմիածնում հայկական նորաստեղծ առաջին տպարանի կատարելագործմանը:

Կոստանդնուպոլսում 1839-ից տպագրական տառատեսակների ստեղծման և ձուլման աշխատանքներով է զբաղվել Հովհաննես Մյուհենտիսյանը (1810-1891), նա եղել է ոչ միայն հայտնի փորագրիչ, այլև երաժիշտ: Աշակերտել է անվանի երաժիշտ Համբարձում Լիմոնջյանին: Նա իր գործունեությունն սկսել է հայկական տառատեսակների ստեղծմամբ, այնուհետև 1843-ից զբաղվել է նաև թուրքերեն արաբատառ տառատեսակների պատրաստմամբ, որոնք գործածվել են մինչև 1928-ը և կոչվել «Մյուհենտիսյան տառեր»: Նա տպագրել է հայերեն և թուրքերեն գրքեր ու թերթեր, գծագրել և պատրաստել թուրքական մի քանի թղթադրամներ: Նրան անվանել են «թուրքական Գուտենբերգ»:

Բուլղարական տպագրության ռահվիրաներից է Թադևոս Տիվիթճյանը (1810, Կ. Պոլիս, մահացել է Բուլղարիայում): 1841-ին նրա աջակցությամբ Կոնստանտին Օգնյանովիչը հիմնել է Կ. Պոլսի առաջին բուլղարական տպարանը` «Ժրաջան մեղուն»: Տիվիթճյանը ձուլել է բուլղարերեն տառեր, տպագրել ինքնուրույն և թարգմանական 77 բուլղարերեն գիրք: Իր լուսավորչական գործունեության համար նա բազմիցս ձերբակալվել է և ի վերջո ապաստանել Բուլղարիայում: Նրա հետևորդներից Ա. Մինասյանը 1856-73 թթ. Կ. Պոլսում տպագրել է 97 բուլղարերեն գիրք: Ավելի քան խոսուն փաստ է, որ Կ. Պոլսում մինչև Բուլղարիայի ազատագրումը տպագրված 452 բուլղարերեն գրքերից 221-ը լույս է տեսել հայ հրատարակիչների նախաձեռնությամբ:

Պոլսեցի Մկրյան ընտանիքից է սերել լիբանանահայ տպագրիչ Ժորժ (Գէորգ) Մկըրը: Նա մանկուց բնակվել է Բեյրութում: Գիտելիքները խորացնելու նպատակով Մկըրը մեկնել է Ֆրանսիա, այնուհետև Թունիս, որտեղ իտալական քարոզչությանը հակազդելու համար հրատարակել է արաբերեն թերթ: Ֆրանսիայում արաբերեն մամուլ ստեղծելու համար տեսակցել է վարչապետ Գամբետայի հետ: Մեկնելով Լեյդեն (Հոլանդիա)` զբաղվել է արաբերեն գրքերի տպագրությամբ: Ֆրանսիայում գնել է տպագրական մեքենա և վերադառնալով Բեյրութ` հիմնադրել Լիբանանի առաջին արաբական տպարանը: Հետագայում բերել է նաև հայկական տառեր և հրատարակել հայերեն գրքեր:

Հայերը տպագրությամբ նպաստել են նաև սերբական նոր մշակույթի և լեզվի զարգացմանը: Հայտնի է, որ սերբ լուսավորիչ, բանասեր, արդի սերբահորվաթերեն լեզվի հիմնադիր Վուկ Ստեֆանովիչ Կարաջիչը (1787-1864) սերբահորվաթերեն լեզվի իր պատմական բառարանը հրատարակել է Վիեննայի Մխիթարյան տպարանում: Նրա առաջին գրքերը լույս էին տեսել Սերբիայում, սակայն առանց սերբական հոգևոր առաջնորդի՝ մետրոպոլիտի արտոնության: Այս իրողությունը սաստիկ զայրացրել է սերբ կղերականներին, քանի որ այդ ժամանակ նրանց ձեռքին է եղել սերբերեն գրքեր տպագրելու մենաշնորհը: Կարաջիչն իր գործը տեղափոխել է Վիեննա, որտեղ չէր տարածվում միտրոպոլիտի ազդեցությունը: Տեղեկանալով, որ Մխիթարյան տպարանն ունի սլավոնական տառամայրեր՝ նա 1818-ին այնտեղ հրատարակել է իր կոթողային աշխատությունը՝ «Սերբական բառարանը»: Դա պատմության մեջ առաջին սերբերեն գիրքն էր, որ գրված էր նոր ուղղագրությամբ, ժողովրդական լեզվով, միաժամանակ՝ առաջին սերբերեն և առհասարակ սլավոնական գիրքը՝ տպված Վիեննայի Մխիթարյանների տպարանում:

Կարաջիչից հետո Վիեննայի Մխիթարյանների տպարանում է հրատարակվել նաև սերբական առաջին այբբենարանը (1827) և Չեռնոգորիայի իշխան, եպիսկոպոս և բանաստեղծ Պետար Բ. Պետրովիչ-Նիեգաշի (1813-1851) «Լեռնային Պսակ» փիլիսոփայական գիրքը (1841), ինչպես նաև «Երեք օր Տրիեստում 1844-ի հունվար ամսին» գիրքը (1844):

Մոլդովայի հրատարակչության պատմության մեջ իր անունն է թողել Ակիմ Իվանի Պոպովը (հավանաբար Պապյան), որ եղել է Քիշնևի առաջին հրատարակիչը: Նա Գրիգորիուպոլիս քաղաքի հայ էր£ 1840-ի հունիսից Պոպովը սկսել է հրատարակչական գործունեությունը` տպագրելով մոլդովերեն, ֆրանսերեն, ռուսերեն և հայերեն գրքեր: Հրատարակել է «Նորմալ կոնտակտ» (1846), «Արմենուպոլ-Դոնիչի օրենսգիրքը» (1850) գրքերը, մոլդովերենի նախնական դասընթացը և այբբենարանը, այլ գործեր: Ակիմ Պոպովը մահացել է 1885 թ.:

Անգամ 20-րդ դարում, երբ գրեթե բոլոր ժողովուրդներն արդեն տպագրություն ունեին, շարունակվել է հայերի գրահրատարակչական աշխարհասփյուռ գործունեությունը: 1930-ականներին Ադիս Աբեբայի չորս տպարաններից երկուսը պատկանել են հայերի: 1931-ին Գևորգ Ճերահյանը (մահ. 1996, Մոնրեալում) իր եղբայր Եղիայի հետ հիմնել է Եթովպիայի առաջին մասնավոր առևտրական՝ Գեղարվեստից տպարանը: Այն համարվել է Եթովպիայի բարձրակարգ և մասնավոր մեծ բիզնեսներից մեկը:

Այս փոքրիկ ակնարկում հիշեցինք 16-20-րդ դարերում ապրած ութ հայորդիների անուններ, որոնք նպաստել են եվրոպական, ասիական և աֆրիկյան ինը ժողովուրդների տպագրական գործի զարգացմանը՝ մի կողմ թողնելով Չինաստանից տպագրության տեխնիկան Եվրոպա հասցրած Անտոն հայի վարկածը... Հայերի՝ տպագրական գործի հանդեպ հետաքրքրությունը քաղաքակրթության և նորարարության հանդեպ նրա մշտական ձգտման բնորոշ արտահայտություններից է:

www.sobesednik.am