«ԿԱՏԱՐՅԱԼ ՉԻՆԱՑԻ» ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆԸ

Մեր գրոց-բրոց մարդիկ քիչ թե շատ տեղյակ են արտառոցության հասնող այն փաստին, որ Աստվածաշունչն ԱՌԱՋԻՆԸ չինարեն թարգմանել է մի հայորդի: Այս մասին առաջին անգամ կարդացի խորհրդային ժամանակներում հրատարակված պատի օրացույցում: Այնուհետև այդ հայի` Հովհաննես Ղազարյանի կամ Լասսարի հակիրճ կենսագրությունը կարդացի Գառնիկ Ստեփանյանի «Կենսագրական բառարանում»: Հետագայում հարկ եղավ շատ երկար որոնումներ կատարել` այդ անձի վերաբերյալ փոքր ինչ ընդարձակ տեղեկություններ գտնելու համար: Պարզվեց, որ հայկական սկզբնաղբյուրներում ինֆորմացիա բացակայում է այդ անձի վերաբերյալ, իսկ եղած անգլերեն աղբյուրները, հրատարակված 19-րդ դարի վերջում, մեզ անմատչելի են: Մեր օրերում, սակայն, Համացանցի շնորհիվ, հնարավոր է տանդ նստած, սեփական համակարգչով ընթերցել այդ սկզբնաղբյուրները…

Հովհաննես Ղազարյանի կամ անգլիական ձևով` Ջոաննես Լասսարի (Joannes Lassar) վերաբերյալ առաջինը գրել է նրա ժամանակակից, Չինաստանում գործած վերապատվելի դոկտոր Կլաուդիուս Բաքանանը: 1819-ին, Լոնդոնում հրատարակած իր «Քրիստոնեական հետազոտություններ Ասիայում» աշխատության մեջ: Նրա մասին տեղեկություններ կան նաև մի փոքր ուշ` 1834-ին Կանտոնում (Չինաստան) հրատարակված «Չինական շտեմարան» անգլերեն ժողովածուի երրորդ հատորում, որոնցից էլ օգտվել ենք սույն հոդվածը գրելիս:

18-րդ դարի վերջին Բենգալիայի Սերամփուր քաղաքում բրիտանական Արևելա-Հնդկական ընկերության հովանավորությամբ կրթական և գիտական աշխույժ գործունեություն է ծավալել Ֆորթ Վիլյամ անգլիական բողոքական միսիոներների քոլեջը: Այս հաստատության մեջ գործել է հատուկ խումբ` Աստվածաշնչյան ընկերակցությունը, Սուրբ Գիրքն արևելյան լեզուներով թարգմանելու նպատակով: Խմբի ղեկավարները փափագել են Սուրբ Գիրքը թարգմանել տալ չինարեն և որոնել են այդ լեզվին հմուտ մեկը, որը ոչ միայն կթարգմանի, այլև քոլեջում կդասավանդի չինարեն: Մինչդեռ Արևելա-Հնդկական ընկերության Բենգալիայի տարածքում չի եղել մեկը, որը նույնիսկ տարրական չինարեն գիտենար: Եվ ահա երկար և ապարդյուն որոնումներից հետո Ֆորթ Վիլյամի պաշտոնյաները գտել են չինահայ առևտրական Հովհաննես Ղազարյանին:

Այդ հայորդին ծնվել էր 1778-ին, Չինաստանի Մակաո (այժմ` Աոմին) քաղաքում, որն այդ ժամանակ եղել է պորտուգալական տիրույթ (1557-ից սկսած, ընդհուպ մինչև 1999 թվականը, Մակաոն պատկանել է Պորտուգալիային): Հովհաննես Ղազարյանի հայրը հարուստ առևտրական էր, ծնունդով հավանաբար Նոր Ջուղայից: Որդին չինարեն լեզվին տիրապետել է մանկուց` իրենց տանը ապրող երկու քրիստոնյա չինացի տղամարդ և կին ծառաներից: Նա վարժ իմացել է նաև հայերեն, անգլերեն և պորտուգալերեն լեզուները: Հետագայում ավագ Ղազարյանը որդու համար մի չինացի ուսուցիչ է բերել Կանտոն (այժմ` Գուանճոու) քաղաքից, որը Հովհաննեսին չինարեն գրել և կարդալ է սովորեցրել: Չափահաս դառնալով` Հովհաննես Ղազարյանն իր գործունեությունը սկսել է Կանտոնում` պաշտոնավարելով տեղի պորտուգալական գրասենյակում, խմբագրելով պորտուգալացիների կողմից Պեկինի արքունիք ուղարկվող պաշտոնական գրությունները: Ապա զբաղվել է վաճառականությամբ:

1802-ին 24-ամյա Հովհաննեսը մեկնել է Կալկաթա` առևտրական նպատակներով, որտեղ որոշ դժվարություններ է ունեցել: Անգլիական իշխանութունները, տեղեկանալով նրա չինագիտությանը, հրավիրել են աշխատելու որպես չինարենի թարգմանիչ: Այնուհետև նրան գտել է Սիրամփուրի միսիոներական հաստատության ղեկավարությունը` ի դեմս վերոհիշյալ վերապատվելի Կլաուդիուս Բաքանանի, և հրավիրել իրենց մոտ: Քոլեջի ղեկավարները և հատկապես Աստվածաշնչյան ընկերակցության հանձնախումբը ջերմորեն են ընդունել հմուտ չինագետ Հովհաննես Ղազարյանին` կատակելով, թե «Չինաստանը Սիրամփուր եկավ` փոխանակ Սիրամփուրը գնար Չինաստան»: Հովհաննեսին առաջարկել են ամիսը 300 ռուփի (տարեկան 450 անգլիական ոսկի) վարձատրությամբ մշտական աշխատանքի անցնել Ֆորթ Վիլյամ քոլեջում և զբաղվել Աստվածաշնչի չինարեն թարգմանությամբ: Ղազարյանը համաձայնվել է այս պայմաններով թողնել առևտրական ասպարեզը: Քոլեջի ղեկավարությունը, չկարողանալով Անգլիայից հայթայթել պահանջվող գումարը, վճռել է իրենց բյուջեից հոգալ Ղազարյանի աշխատավարձը` գիտակցելով գործի կարևորությունը:




Աշխատանքի անցնելով` երիտասարդ հայորդին անմիջապես ձեռնամուխ է եղել Աստվածաշնչի թարգմանությանը: Ձեռքի տակ ունենալով հայերեն և անգլերեն հրատարակությունները` նախապես նա թարգմանել է Հովհաննու Ավետարանը: 1805-ի դրությամբ, նա թարգմանելիս է եղել Գիրք Ծննդոցը, Մատթեոսի Ավետարանը, և երկուսից էլ որոշ գլուխներ տպագրվել են: 1806 թվականի սեպտեմբերին Ֆորթ Վիլյամ քոլեջի ռեկտոր վերապատվելի Դ. Բրաունը Անգլիա ուղարկած մի նամակում նշել է. «Պարոն ուսուցիչ Լասսարն ինձ է ուղարկել երեք չինական նմուշ, նույն լեզվի տառերով, իր սեփական գլխի և ձեռքի աշխատանքը: Քանի որ նշված փոքր նմուշները այս առավոտվա հապճեպ արտադրություն են, ես չեմ հանձնարարում դրանք խիստ քննադատության, սակայն պարոն Լասսարը կատարյալ չինացի է և նա հրաշալի աշխատանք կկատարի` Աստվածաշունչը թարգմանելով այդ լեզվով, եթե Աստված նրան հինգ կամ վեց տարվա կյանք տա: Նա այդ լեզվով կարդում է ամեն ինչ այնքան արագ, որքան դուք` անգլերեն, և նույնպես գրում է արագորեն»:

1807-ին Ղազարյան-Լասսարն ավարտել է Մատթեոսի Ավետարանի թարգմանությունը, արտագրել չինական գեղագրությամբ և ուղարկել Մեծ Բրիտանիա, Քենթրբերիի արքեպիսկոպոսին, Լամբեթի մատենադարանի համար` որպես Բենգալիայի չինական հիմնարկության երախայրիք: Իսկ նրա թարգմանած Մատթեոսի, Ղուկասի և Մարկոսի Ավետարանները արդեն տպագրվել են 1808-ին` քոլեջում հաստատված չինական տպագրական մեքենայով:


Չինարեն աստվածաշնչի տպագրությունը:

Նույն 1808 թվականին Հնդկաստանի ընդհանուր կառավարիչ լորդ Մինթոն Ֆորթ Վիլյամ քոլեջի տարեկան հանդեսի ժամանակ մեծ գոհունակությամբ և գովեստով հիշել է, որ երեք երիտասարդներ ոչ միայն չինարեն են խոսում, այլև կարդում են ու թարգմանում: Այդ առթիվ լորդ Մինթոն հատուկ նշել է նաև Ջոաննես Լասսարի եռանդուն և հարատև ջանքերը ու Աստվածաշնչի երեք հիմնական գրքերի նրա կատարած թարգմանությունները:

Թեև Լասսարի անժամանակ մահը խանգարել է գործն ավարտին հասցնել, սակայն փաստը մնում է, որ Աստվածաշնչի առաջին չինարեն թարգմանիչը եղել է հայորդի և որի թարգմանությունը համարվում է Սուրբ Գրքի չինարեն թարգմանություններից լավագույնը: Լասսարի չինարեն թարգմանած Հին և Նոր կտակարանները լույս տեսան 1815–1822 թվականներին, Սերամփուրում: Սա չինարեն աստվածաշնչի ամենավաղ տպագրությունն է, քանի որ ավարտվել էր 1822-ին, մեկ տարի շուտ, քան չինագիտությանն առավել հայտնի «Շեն-ծիան շեն-շու» աստվածաշնչյան թարգմանությունը, որ կատարել էին Ռոբերթ Մորիսոնը և Վիլյամ Միլնը: Վերջապես, լինելով բապտիստ քարոզիչների նախաձեռնությունը, Լասսարի թարգմանությամբ սկիզբ է դրվել Աստվածաշնչի չինարեն բապտիստական թարգմանություններին, որն առավել կամ պակաս չափով անկախ էր` մյուս բողոքական քարոզիչների թարգմանական փորձերից:


Ռոբերթ Մորիսոն (1785-1839)

Նշենք նաև, որ Ջոաննես Լասսարին թարգմանության գործում աջակցել է նրա աշակերտ, անգլիացի չինագետ, բապտիստական քարոզիչ Ջոշուա Մարշմանը (1768–1837), որն արդեն փորձ ուներ Աստվածաշունչը տարբեր հնդկական լեզուներով թարգմանելու գործում: Այս վերջինս իր երկու զավակների և դոկտոր Քյոյի որդու հետ միասին դարձել են Լասսարի առաջին աշակերտները: Մարշմանը հրատարակել է Կոնֆուցիոսի գործերի առաջին հատորը` չինարեն բնագրով և անգլերեն թարգմանությամբ: Նա և Լասսարի մյուս աշակերտները նկատելի դեր են կատարել չինական մշակույթն Արևմուտքին ծանոթացնելու գործում…


Ջոշուա Մարշման (1768–1837)

Հեղինակ` Արծվի Բախչինյան

ՕԳՏԱԿԱՐ ՀՂՈՒՄՆԵՐ
Two discourses preached before the University of Cambridge, on commencement Sunday, July 1, 1810: And a sermon preached before the Society for missions to Africa and the East; at their tenth anniversary, July 12, 1810. To which are added Christian researches in Asia Google eBook, էջ 96: